Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası (1948–1953)

Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası
Əsas münaqişə: SSRİ-də məcburi köçürülmələr, Azərbaycanlıların Ermənistandan etnik təmizlənməsi
İndiki Ermənistan ərazilərində 1886–1890-cı illərdə azərbaycanlıların yaşadığı ərazilər
Ümumi məlumatlar
Yeri	Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası, SSRİ
Hücumun hədəfi	Azərbaycanlılar
Tarix	1947 dekabr–1956
Hücum metodu	məcburi köçürmə, deportasiya
Ölü sayı	Məlum deyil
Törədən(lər)	SSRİ İosif Stalin Ermənistan SSR Azərbaycan SSR

1948–1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası — SSRİ Nazirlər Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 saylı fərmanına uyğun olaraq 1947–1950-ci illərdə Ermənistan SSR-in azərbaycanlı əhalisinin köçürülməsi. Proses Azərbaycanda azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından məcburi köçürülməsi və etnik təmizləməsi olaraq qiymətləndirilir.

Deportasiya üçün lazımı vəsaitin və maddi-texniki yardımın ayrılması sənəd üzərində nəzərdə tutulsa da, bu həyata keçirilməmiş və ya çox zəif şəkildə həyata keçirilmişdir. Deportasiyaya məruz qalanların əksəriyyəti bundan şikayətçi olmuşdur. Həmçinin deportasiya edilənlərin heç olmasa, öz yaşadıqları yerin iqliminə bənzər regiona köçürülmə istəkləri də rədd edilmişdir. Sənəd üzərində könüllülük əsasında həyata keçirilməsi nəzərdə tutulsa da, dövlətin gücü istifadə edilməklə bəzən zorakılıqla həyata keçirilmişdir, çünki deportasiya edilənlərin əksəriyyəti köçmək fikrində olmamışdır.

Deportasiyaya məruz qalanların dəqiq sayı bəlli deyil. Onların sayının 50 mindən çox olması güman edilir. Deportasiya Sovet İttifaqının mütləq rəhbəri olan İosif Stalinin ölümündən sonra yavaşlamış, 1956-cı ildə isə tamamilə dayandırılmışdır.

Zəmin

Tanınmış İrəvan azərbaycanlıları:
1. Abdulla xan Makinski (Xanbaba xan Sərdar İrəvaninin oğlu) 2. Şükür xan Makinski 3 Abbasqulu xan İrəvanski, Pana xan Makinski 5. Ağamalı ağa Məlik-Ağamalıyev 6. Mirzə Cabbar bəy Qazıyev 7. Georgi Yegizarov 8. Bala bəy Alıxanov Ordubadi 9. Mirzə ismayıl 10. Hacı bəy Bağırbəyov 11. Şükür bəyin mühafizəçisi Əsəd bəy 12. Bala Sultan Şadlınski (Vedi).

Ermənilərin bölgəyə köçürülməsi

İndiki Ermənistan ərazilərində 1886–1890-cı illərdə azərbaycanlıların yaşadığı ərazilər.

1829-cu ildə İrəvana gələrək bölgəni öyrənməyə başlayan İvan Şopen sonra dövlət üçün bu araşdırmalarını yayınlamışdır. Kameral'noe Opisanie ("İnzibati siyahıyaalma") adlanan bu kitab həmin dövrdə bu bölgədəki etnik və demoqrafik göstəriciləri öyrənə bilmək üçün yeganə mənbədir. Bu kitaba görə rus işğalından qısa müddət sonra bölgədə yaşayan (bölgə dedikdə keçmiş Naxçıvan, İrəvan xanlıqlarının və Ordubad ərazisi nəzərdə tutulur) müsəlmanların sayı ermənilərin sayından dəfələrlə çox olmuşdur, lakin bu siyahıya rus işğalı zamanı öldürülən döyüşçülərin özləri daxil edilməmişdir. Həmçinin bu da məlumdur ki, rus işğalı başa çatdıqdan sonra bölgənin elit təbəqəsi, bürokratları, sağ qalmış bölgə sakini olan döyüşçüləri regionu tərk edərək Qacar imperiyasının digər bölgələrinə köçmüşdürlər. Əslən İran ermənisi olan Corc Burnutyan bunları nəzərə alaraq rus işğalından sonra bölgəni tərk edənlərin sayı olaraq 20 min rəqəmini səsləndirməkdədir. Siyahı isə belədir:

1826-cı ilə aid göstəricilər:

• Müsəlmanların ümumi sayı: 117,849
• Xristianların ümumi sayı: 25,151

Göründüyü kimi, Rusiya imperiyasının bölgənin işğalını tam başa çatdırdığı və bunu Qacar imperiyasına qəbul etdirdiyi 1828-ci ildə Türkmənçay sülh müqaviləsinə qədər bölgədə yaşayan müsəlmanların sayı ermənilərin sayından təxminən 5 dəfə çox olmuşdur, lakin rus işğalından sonra bölgədən xeyli sayda müsəlman da köç etməyə məcbur oldu. Rəqəmlər rus işğalından sonra bölgəyə kütləvi şəkildə qonşu Osmanlı və Qacar imperiyalarından ermənilərin köçürülməsi ilə də dramatik şəkildə dəyişdi:

1832-ci ilə aid göstəricilər:

• Müsəlmanların ümumi sayı: 82,073
• Xristianların ümumi sayı: 82,377

Rəqəmlərdən də göründüyü kimi cəmi 6 il kimi qısa müddət ərzində müsəlmanların sayında təxminən 35 min azalma olduğu halda, ermənilərin sayında təxminən 57 minlik artım olmuşdur. Bu qonşu iki imperiyadan gələnlərin hesabına idi. İki imperiyadan bölgəyə köçürülən və yerli ermənilərin sayı belə idi:

• Osmanlı imperiyasından: 21,666
• Qacar imperiyasından: 35,560
• Yerlilər: 25,151

Burada Rusiya hakimiyyəti tərəfindən Erməni vilayəti yaradıldıqdan sonra da erməni köçləri daha da artdı. Edmund Herzig və Marina Kurkçiyan yazdıqları əsərlərində Qacar imperiyasından 45 min erməninin, Osmanlı imperiyasından isə 100.000 erməninin Rusiya hakimiyyəti altındakı bu vilayətə köçdüyünü bildirməkdədir. Simon Payasliyan isə yazdığı kitabında hələ təkcə 1829-cu ilin oktyabrında 7.668 ailənin bu bölgəyə köç etdiyini, sonda isə 14.047 ailənin (ailə fərdlərinin sayı olaraq 90–100 min sayınmı göstərir) bölgəyə köçdüyünü bildirmişdir.

Bölgədə yaşayan türklərin bir hissəsi oturaq, bir hissəsi yarım köçəri, digər hissəsi isə tam köçəri həyat tərzi sürürdü. Bölgədə yaşayan kürdlərin həyat tərzi də türklərinkinə bənzəməkdə idi. Burada yaşayan əsas türk tayfaları Qarapapaqlar, Ayrımlılar, Kəngərlilər, Qazaxlar, Qacarlar, Bayatlar, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Çobankərə, Seyidli, Səədli, Sədərəkli (Qacar qrupu), Muğanlı və s. tayfalar idi. Rusiyanın ermənilərin Qacar imperiyasından köçürülməsinin hüquqi əsasını Türkmənçay müqaviləsi təşkil edərkən, Osmanlıdan köçürülməsinin hüquqi əsasını Ədirnə müqaviləsi təşkil etmişdi. Göründüyü kimi Rusiyanın bölgənin işğalını başa çatdırmasından sonrakı bir neçə illər ərzində belə ermənilər bölgədə əksəriyyəti təşkil edə bilməmişdilər, halbuki bu zaman təxminən 57 min erməni qonşu imperiyalardan bölgəyə köç etmişdi. Ermənilərin bölgədəki üstünlüyü ələ keçirmələri yalnız Krım və 1877–1878-ci illər Rus-Osmanlı müharibələrindən sonra oldu. Hətta bundan sonra belə İrəvan şəhərinin sakinlərinin əskəriyyətini müsəlmanlar təşkil etməkdə idi. Bu XX əsrin əvvəllərinə qədər belə də davam etdi. İngilis səyyah və siyasətçisi H. F. B. Lynchin bildirdiyinə görə, 1890-cı illərdə şəhərdə ermənilər çoxluqda deyildilər.

İrəvandakı "Tatar" (yəni azərbaycanlı) meyvə satıcıları. İrəvanda nəşr edilən azərbaycandilli Lək-Lək jurnalının birinci səhifəsi (22 fevral 1914, İrəvan).

1873-cü ildə bölgədə aparılmış siyahıyaalınmay agörə, İrəvan quberniyasında ümumilikdə 538 mindən bir qədər artıq insanın yaşaması məlum olmuşdur. Bunlardan 292.978 nəfəri erməni ikən, 239.042 nəfərini müsəlmanlar təşkil edirdi. Bu siyahıyaalınmada bölgədə yaşayan ruslar, assuriyalılar, yunanlar və s. millətlərin nümayəndələri də qeydiyyat aalınmışdır. Buradan da göründüyü kimi, Krım müharibəsindən sonra və əvvəl gələn ermənilərin də yardımı ilə artıq bölgədəki erməni sayı müsəlmanların sayını keçməkdə idi. 1886-cı il siyahıyaalınmasında bölgədə 670.400 nəfərin yaşadığı bəlli olur. Növbəti ümumi siyahıyaalınma isə 1897-ci ildə həyata keçirildi. Bu siyahıyaalınmanın nəticəsindən də göründüyü kimi 1877–1878-ci il müharibəsi, Anadoludakı erməni üsyanları nəticəsində bölgəyə yeni erməni köçləri yaşanmış və ermənilərlə müsəlmanların sayındakı fərq ermənilərin xeyrinə bir qədər də dəyişmişdir. Siyahıyaalınmaya görə, İrəvan quberniyasında ümumilikdə 829.556 nəfər yaşamaqda idi. Onlardan 441 minini ermənilər təşkil edərkən, Azərbaycan türkləri yalnız 313.176 nəfəri təşkil edirdilər. 1914-cü ilə gəldikdə isə 412.583 nəfər müsəlman yaşayarkən, ermənilərin sayı 613.559 nəfər təşkil etməkdə idi. Göründüyü kimi rus işğalının ilkin illərində Osmanlı və Qacar imperiyasından indiki Ermənistan Respublikası ərazisinə və Naxçıvan bölgəsinə kütləvi şəkildə on minlərlə erməni köçürüldükdən sonra belə iki etnosun sayı təxminən eyni ikən 1914-cü ildə iki etnos arasında kəskin fərq formalaşdı. I Müharibə boyunca gedən demoqrafik dəyişikliklər və azərbaycanlıların kütləvi qovulması, soyqırıma məruz qalması nəticəsində bu fərq daha da artdı. Ermənistan azərbaycanlıları üçün XX əsr sıxışdırma, ayrı-seçkilik və ölkənin demoqrafiyasını tamam dəyişdirən kütləvi və çox dəfə zorakı sürgünlər dövrü idi. Azərbaycanın və Ermənistanın 1918-ci ildə müstəqillik elan etməsi vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Hər iki dövlət eyni əraziləri öz tərkibində görmək istəyirdi. Bu proses Ermənistan ərazisindən kütləvi şəkildə azərbaycanlıların yoxa çıxarılması ilə nəticələndi. Yüz illərdir bu bölgədə yaşayan azərbaycanlılar irqi ayrı-seçkiliyə məruz qaldılar və sosial olaraq təcrid edildilər. Birinci Dünya müharibəsinin gedişatında Osmanlı imperiyasından çıxan xeyli sayda erməni bu bölgəyə gətirildi. Xüsusən Osmanlıya qarşı döyüşən hərbçilər olan Andronik Ozanyan və Ruben Ter-Minasyanın fəaliyyəti nəticəsində bir zamanlar ermənilərlə Azərbaycan türklərinin birlikdə yaşadıqları ərazilərə Anadoludan gələn ermənilər yerləşdirildi. Burada əvvəllər yaşayanlar isə qonşu dövlətlərə və ya Azərbaycanın özünə qaçdılar. Nəticədə çox sayıda müsəlman kəndi məhv edildi. 1918-ci ilin yayında Andronik və Şahnəzəryanın yaraqlıları Zəngəzur qəzasına hücum etdilər. Alman tarixçisi və Berlin Universitetinin professoru olan Yorq Baberovski bildirir ki, onlar sentyabrın əvvəllərində 18 müsəlman kəndini yandırmış və təkcə 500 nəfər qadını qətlə yetirmişdirlər. Bu hadisə zamanı diqqətə çəkən bir digər məqam odur ki, bölgənin polis rəisinin hesabatına əsasən ermənilər bu hücumu müsəlmanların mülklərini ələ keçirmək istəyən erməni kəndlilərinin istəyi ilə həyata keçirmişdirlər. Payız boyunca müsəlman kəndlərinə edilən hücumların sayı və nəticəsi Baberovski tərəfindən sayısız olaraq təsvir edilir. Təkcə Zəngəzur bölgəsindən 50 mindən çox müsəlman köçməyə məcbur olmuşdu. Bu hücumlar nəticəsində təkcə Zəngəzur bölgəsində yaşayan müsəlmanlar Cəbrayıl və Cavanşir bölgələrinə qaçmağa məcbur olmuşdur. 100-dən çox kənd tamamilə dağıdılmış və təxminən 10 min insan qətlə yetirilmişdir. Anastas Mikoyanın 1919-cu ildə hazırladığı Cənubi Qafqazda siyasi vəziyyət barədə məruzəsində deyilirdi:

Ölkənin daxilindı [Ermənistanda] anarxiya, silahlı dəstələrin hökmranlığı, ölümcül aclıq, epidemiya və üstəlik, müsəlmanların hər dəqiqə mütəşəkkil şəkildə məhv edilməsi mövcuddur. [Sonuncu] Hər an Azərbaycanın müharibə elanına səbəb ola bilər.

Bu dönəm ərzində əvvəllər Azərbaycan türklərinin yaşadıqları ərazilər bir çox ərazilər dağıdılmışdı. Burada daşnaklar "ölkəni xaricilərdən təmizləmə" təmizləmə siyasəti yürüdürdülər və onların birinci dərəcəli hədəfləri müsəlmanlar idi. Bu proses əsasən Yeni Bəyazit, İrəvan, Üçmüədzin və Şərur-Dərələyəz bölgəsində gedirdi. Baberovski misal olaraq Yeni Bəyazit bölgəsini göstərir. Onun sözlərinə görə, buradakı sistemli təmizləmə nəticəsində demək olar ki, 100-dən çox müsəlman kəndi tamamilə dağıdılmış və 1919-cu ilin mayında artıq bu qəza müsəlmanlardan tamamilə "təmizlənmişdir".

İrəvan şəhərinin görünüşü. Rəssam Q. Serqeviç (1796)

İndiki Ermənistan ərazisində, xüsusən Zəngəzur bölgəsində etnik Azərbaycan türklərinə qarşı yürüdülən etnik təmizləmə siyasətini regionda olan bir ingilis jurnalisti də görmüşdü. Həmçinin bölgədə baş verənlərlə bağlı olaraq, AXC-nin yarırəsmi "Azərbaycan" qəzeti Avropanın məsələ ilə bağlı maraqlanmadığına heyrətləndiyini açıqlamışdı. Azərbaycanlılara qarşı qətliamların həyat akeçirilməsinin etirafı da vardır. 1920-ci ildə yazdığı qeydlərində erməni arxiyepiskopu qətliamlarının həyata keçirildiyini etiraf edirdi. O, Zəngəzurdakı etnik təmizliyi Osmanlının 1915-ci ildə ermənilərə etdiyi qətliamlarla müqayisə etsə də bu etnik münaqişədə günahı Osmanlı yönümlü siyasət aparan tatarlarda (azərbaycanlılarda) görürdü. Bu qətliamlar zamanı boşaldılan kəndlərə Andronik özü ilə birlikdə Bitlis və Vandan gətirdiyi erməni kəndlilərini yerləşdirdilər. Riçard Hovhanisyan Andranikin bu siyasətini "Zəngəzurun bir erməni torpağına çevrilməsi" prosesinin başlanğıcı kimi təsvir edir. 1919-cu ilin yayında Qarabağdakı ermənilər tabe edildikdən sonra Zəngəzur üzərinə hərəkat üçün hazırlıqlara başlanıldı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bunun artıq zamanının çatdığını bildirməkdə idi. 20 noyabr 1919-cu ildə Tiflisdə danışıqlar başladı və 23 noyabrda Ermənistan və Azərbaycanın baş nazirləri Xatisyan və Yusifbəyli sülh müqaviləsi imzalasalar da, əməli həyata keçirilməsi mümkün olmadı. Davam edən hərbi əməliyyatlar fonunda bölgədəki sonuncu azərbaycanlı kəndi olan Acıbac kəndi də boşaldıldı. Daşnak liderləri tərəfindən aparılan kütləvi qətl və etnik təmizləmədən canını qurtara bilən şəxslər Həkəri çayı boyunca yerləşən dağ sığınacaqlarına və Naxçıvana qaçmağa məcbur oldular. Azərbaycan və Ermənistanın bolşevik ordusu tərəfindən işğal edilməsindən sonra bölgədə yeni sərhədlər müəyyələnləşdirildi. Bolşeviklərin Zəngəzuru əvvəlcə Azərbaycanın tərkibində saxlanması lehinə etdikləri çıxışlara baxmayaraq, Zəngəzur qəzası iki yerə bölündü. Bunun əsas səbəbi olaraq Qaragin Njdenin bolşeviklərə qarşı üsyanı və tələbləri, həmçinin 1918–1920-ci illərdə bölgədə həyata keçirilmiş qətliamlar və deportasiyalar nəticəsində etnik göstəricilərin kəskin dəyişməsi idi. Məsələn, təkcə Zəngəzur bölgəsində 1897-ci il siyahıyaalınmalarına görə, burada yaşayan 137,9 min insanın 63.6 minini erməni (46,2%) təşkil edərkən, 73.0 minini (53 %) müsəlmanlar təşkil edirdi. 1922-ci il kənd təsərrüfatı siyahıyaalınmasından isə məlum olur ki, 73.0 min müsəlmandan yalnız 6.5 min (10.2%) müsəlman qalmışdı. Bunun müqabilində ermənilərin sayı isə yüksələrək 46.2-dən 89,5% olmuşdu. Tom de Vaalın fikrincə, daşnakların lideri Qaregin Njde 1921-ci ildə Zəngəzuru tutaraq oradan Azərbaycan türklərinin sağ qalmağı bacarmış qalıqlarını qovmuş və erməni müəllifi Kladue Mutafyanın evfemik şəkildə dediyi kimi, bölgənin "yenidən erməniləşdirilməsinə" nail olmuşdur. Ümumilikdə İrəvan quberniyası izlənildiyi zaman isə məlum olur ki, 1918–1921-ci illər ərzində Ermənistanda yaşayan 180 min azərbaycanlı (orada yaşayan ümumi azərbaycanlıların 2/3 hissəsi) yoxa çıxmışdır. Onlar ya öldürülmü ya da qonşu dövlətlərə, ya da bölgələrə qaçmışdılar.

İrəvan xanlığının mahalları

Xarici ölkələrdən gələn 30 erməni ailəsi Basarkeçər rayonunun Qırxbulaq, Gödəkli, bir neçə erməni ailəsi Vedi rayonunun Böyük Vedi, Şirazlı, Qaralar, Taytan, Afşar kəndlərində, böyük əksəriyyəti isə İrəvan ətrafında salınmış Zeytun, NorAreş, Kilikiya, Malatya, Kirza qəsəbələrində və həmçinin Leninakan, Kirovakan, Oktomberyan şəhərlərində yerləşdilər.

Çəhəl Sütun sarayının Səfəvi tarixi səhnələrini əks etdirən divar rəsmləri

• 
  İrəvan rus-müsəlman qızlar məktəbinin müəllim və şagirdləri (1902).
• 
  Luici Villarinin fotoşəklində XX əsrin əvvəllərində İrəvan bazarında azərbaycanlılar.
• 
  İrəvanlı bir qızın Rusiya imperiyasına aid açıqcada yer alan şəkli.
• 
  Aleksandropoldan olan azərbaycanlılar. Rusiya imperiyasına aid açıqcada yer almışdır.

Deportasiyanın səbəbləri və Türkiyə münasibətlərin təsiri

Türkiyə Respublikasının qurulmasına yol açan Türk İstiqlaliyyət Müharibəsi dövründən etibarən Türkiyənin Sovet Rusiyası ilə yaxşı münasibətləri qurulmuşdu. Bu münasibətlər II Dünya müharibəsi ərəfəsinə belə davam etdi. Lakin həm 1939-cu ildəki rəsmi təmaslar, həm də müharibə boyunca davam etmiş diplomatik görüşmələrdən Sovet İttifaqının xüsusən Türkiyənin İstanbul boğazları üzərində mütləq hakimiyyətinin qurulmasından narahatlıq duyduğu idi. Müharibənin sonu yaxın ikən Sovet İttifaqı rəsmiləri Türkiyəyə 1925-ci il tarixli iki dövlət arasındakı müqavilənin eyni şərtlərlə yeniləməyəcəyini bildirdi. Bu zaman türk tərəfi yeni müqavilənin imzalanması üçün hansı şərtlərin irəli sürüləcəyini gözləməyə başladı. Nəhayət iyun 1945-ci ildə baş tutmuş görüşdə Sovet İttifaqının xarici işlər üzrə naziri Vyaçeslav Molotov müqavilənin yenilənməsi üçün bu şərtləri irəli sürdü:

1. Sovet İttifaqı ilə Türkiyə arasında sərhədləri müəyyənləşdirən 1921-ci il tarixli müqavilənin şərtlərində sovetlərin lehinə dəyişikliklər,
2. İstanbul boğazlarının iki dövlət tərəfindən ortaq şəkildə qorunması və bunun üçün boğazlarda sovetlərə hərbi baza açma imkanının verilməsi,
3. Mövcud boğazlar rejimini təsbit edən 1936-cı il tarixli Montrö müqaviləsinin dəyişdirilməsi üçün iki dövlətin ortaq razılığa gəlməsi.

Molotov birinci şərti açıqlarkən bu müqavilənin, yəni Moskva müqaviləsinin sovetlərin zəif zamanında imzalandığını bildirmiş və bildirdiyi dəyişikliklə Qars və Ərdahanın sovetlərə verilməsini nəzərdə tutumuşdur. İkinci şərti əsaslandırmaq üçün isə, möövcud boğazlar sisteminin 200 milyon Sovet İttifaqı vətəndaşını Türkiyənin ümidinə buraxdığını bildirmişdir. Üçüncü şərtlə bağlı isə, Türkiyənin Montrönün ona verdiyi imkanlar əsasında boğazları tərəfsiz şəkildə qoruya bilmək üçün yetərsiz imkana sahib olmasını əsas gətirmişdir. Qısası, Sovet İttifaqı Almaniyanın təslim olduğu, Sovet İttifaqı ordusunun Türkiyənin Balkan qapılarına qədər gəldiyi, strateji vəziyyətin onun lehinə olmasından yararlanaraq istəklərini qısa zaman ərzində həyata keçirmək istəmişdir. Lakin bu istəklər Türkiyənin qəti etirazları ilə qarşılanmış, ABŞ və ümumiyyətlə Qərb dünyası onu bu iddialarda dəstəkləmiş, nəticədə Sovet İttifaqı ilə Türkiyənin münasibətləri pozulmuşdur. Türkiyənin Soyuq Müharibənin başlamasından sonra Qərblə yaxınlaşması, ondan maliyyə və hərbi yardım alması, bir qədər sonra NATO-ya girməsi onu Sovet İttifaqının gözündə düşmən dövlət olaraq görülməsinə səbəb olmuşdur. Münasibətlərin bu şəkildə pozulması Cənubi Qafqazdakı türk və müsəlmanlara da təsirsiz ötüşmədi.

1953-cü ilə qədər bu iddianı dəstəkləmək üçün Stalinin əmri ilə mühüm addımlar adıldı. Bu addımların bir parçası kimi xaricdə yaşayan ermənilərin Sovet Ermənistanına köçürülməsi proqramına başlanıldı. SSRİ-nin Türkiyəni öz təsir dairəsinə salma istəyində Türkiyə ilə sərhədi olan Sovet Ermənistanı mühüm yer tuturdu. Sovet rəhbərliyinə görə, bu zaman Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar Türkiyə gözlənilən münaqişədə potensial "beşinci kolonna" rolunu oynaya bilərdilər. Vladislav Zuboka görə, Stalinin azərbaycanlıları Ermənistandan köçürmək barədə qərar verməsində bu amil həlledici rol oynamışdır.

Stalinin Gürcüstan və Ermənistana vəd etdiyi "əcdadların torpaqlarının geri qaytarılması" baş tutmadıqdan sonra Vladislav Zuboka görə bu iki respublika Azırbaycana qarşı planlar qurmağa başladılar. Ermənistan Dağlıq Qarabağ və Naxçıvan, Gürcüstan isə Qax bölgəsinə iddia irəli sürməyə başladı. Sovet Ermənistanının Stalin dövründə qonşu respublikaya qarşı torpaq iddiası irəli sürməsi böyük cəsarət tələb edirdi. Fərid Şəfiyevin yazdığına görə, belə bir çıxış irəli sürmək üçün əvvəldən yuxarı hakim dairələrlə məsləhətləşmək lazım gəlmişdir. Beləki, 6 iyun 1945-ci ildə Ermənistan Kommunist Partiyasının baş katibi Qriqori Arutunov İosif Stalin tərəfindən qəbul edilmiş, Türkiyə ərazisindəki "erməni torpaqları" məsələsindən bəhs edilərkən Arutunov Qarabağ və Naxçıvan məsəəsini qaldırmışdır. Stalin isə bu məsələni Azərbaycan Kommunist Partiyasının baş katibi Mir Cəfər Bağırovla müzakirə edilməsi gərəkdiyini bildirmişdir. O dövrdə Azərbaycanda çalışan yüksək rütbəli şəxslərdən biri olan Həsən Seyidovun da verdiyi məlumata əsasən 1945-ci ilin payız aylarında erməni olan Anastas Mikoyanla, gürcü olan Lavrenti Beriya Bağırovla görüşmüş, görüş zamanı ona yaxın zamanda İran Azərbaycanının Azərbaycan SSR-a birləşdirələcəyini bildirərək, Qarabağın Ermənistana, bəzi şimal bölgələrinin isə Gürcüstana birləşdirilməsi zarafatla müzakirə edilmişdir. Müzakirə zamanı Bağırov belə məsələlərin müzakirəsi üçün hələ erkən olduğunu demişdir.

II Dünya müharibəsinin tamamilə bitməsindən iki ay sonra Arutunov yenidən Stalinə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistana birləşdirilməsi məsələsi barədə məktub göndərmişdir. Məktubda Arutunov bölgənin Ermənistanla güclü etnik, iqtisadi və ümumi dil əlaqələrinə sahib olduğunu bildirmiş və bu əlaqələr nəzərə alınaraq oranın Ermənistana birləşdirilməsini istəmişdir. O, bu birləşmənin həyata keçirilməsi ilə yerli əhalinin daha yaxşı təhsil və erməni dilində xidmətlə təmin ediləcəyini vurğulamışdı. Çox zaman öz iradəsi ilə qərar verən Stalin bu həssas məsələ barədə rəy verməkdən çəkinmiş, məktubu Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin katibi Malenkova, o isə, öz növbəsində Bağırova göndərərək cavab verməsini istəmişdir Bağırov yazdığı cavabda bu addımın atılacağı halda, qarşılıq olaraq da Ermənistan və Gürcüstanda olan və azərbaycanlıların üstünlük təşkil etdiyi bölgələrin də Azərbaycana birləşdirilməsini təklif edir. Bu iddiaların da uğursuzluqla nəticələnməsindən sonra Ermənistan rəhbərliyi Qarabağ məsələsini 1960-cı illərə qədər bir daha gündəmə gətirmirlər. Bu məsələdə Stalinin də, Malenkovun da çəkingən davranmasının səbəbi onların hər ikisinin Cənubi Qafqazdakı etnik qarşıdurma potensialının nə qədər yüksək olduğundan, həmçinin də Sovet İttifaqı daxilində hər hansısa sərhədin yenidən müəyyən edilməsinin bu tendensiyanın digər müttəfiq respublikalara da yayıla bilmə təhlükəsindən xəbərdar olmaları idi .

Deportasiyanın əsas səbəbləri kimi göstərilən Türkiyə ilə münasibətlərin pozulması fonunda mümkün müharibə zamanı türkpərəst azərbaycanlıların sərhəd bölgələrindən uzaqlaşdırılması, Tüürkiyədən alınan torpaqla mükafatlandırılması mümkün olmayan erməni hakim dairələrini oranı azərbaycanlılardan "təmizləyərək" mükafatlandırılması və ya xaricdən gələcək ermənilərə yer açılması səbəblərindən başqa bir digər səbəb rus tarixçi T. Y. Krasovitskaya tərəfindən dilə gətirilmişdir. O, ümumiyyətlə Sovet İttifaqındakı deportasiyaların əsas səbəbi kimi deportasiyaların əsas səbəbi kimi Sovet İttifaqında "yekcins dil mühiti"nin yaradılması zərurəti ilə izah edir və nümunə olaraq deportasiyaya məruz qalmış xalqlar sırasında türkdilli xalqların çoxluq təşkil etdiyini əsaslandırmağa çalışır. V. M. Alpatov "Voprosı İstorii" jurnalınin redaksiyasına göndərdiyi "K istorii Sovetskoqo yazıkoznaniya: Marr i Stalin" adlı məktub məqaləsində T. Y. Krasovitskayanın mülahizələrini dəqiq olmayan, əsaslandırılmamış səhv fikir olduğunu vurğulayır və alternativ mülahizə ilə çıxış edir. O, belə hesab edir ki, xalqların deportasiya olunmasında Stalinin hələ Qafqazda olarkən burada yaşayan xalqlara olan simpatiyası və antipatiyası müəyyən rol oynamışdır. Tədqiqatçı N. F. Buqay isə V. M. Alpatovun bu mülahizəsinin həqiqətə daha çox yaxın olduğunu bildirir. Onun yazdığına görə, 1930 və 1940-cı illərdə Sovet İttifaqında həyata keçirilmiş bütün deportasiyaların iki motivi olmuşdur: cəzalandırma (bu çox zaman işğal zamanı həmin millətin şəxslərinə və ya ayrı-ayrı qruplarına görə tədbiq edilirdi) və mümkün olan xəyanətə görə preventiv (qabaqlayıcı) tədbir kimi. Buqay son iddiasını Stalinin ola biləcək müharibələrdə həmin millətlərin xaricdə yaşayan soydaşları ilə bağını nəzərə alması ilə açıqlamışdır. Lətifə Həsənova isə sovet deportasiyasının həm ümumi, həm də konkret hal üçün xüsusi səbəbləri olduğunu bildirir və azərbaycanlıların deportasiyasını ümumi deportasiya fəaliyyətinin məntiqi ardıcıllığıa hesab edir. Ataxan Paşayev məcburi köçürülmənin əsas səbəbini Kremlin siyasi dairələrində özlərinə kök salmış erməni lobbisinin fəaliyyəti ilə əlaqələndirir. Tarix elmləri doktoru Bəxtiyar Nəcəfov Azərbaycan türklərinin deportasiyasının "Daşnakstyun" partiyasının xüsusi ssenarisi əsasında və onun birbaşa Kremlə göstərişi əsasında həyata keçirildiyini qeyd edir. lakin Nəcəfovun iddiası ilə tarixçi Əsəd Qurbanlı razılaşmamaqdadır. Tarixçi C. Həsənli isə azərbaycanlıların tarixi torpaqlarından köçürülməsi səbəbini xaricdən Ermənistan SSR-ə köçürülüb gətirilmiş erməni-repatriantların sosial – məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması ilə bağlayır.

Erməni tarixşünaslığının məsələyə yanaşması fərqlidir. Onların əksəriyyəti Ermənistandan azərbaycanlıların deportasiyasına səbəb kimi Mir Cəfər Bağırovla Ermənistan Kommunist Partiyasının katibi Q. Arutunyanın birlikdə Stalinə müraciət etməsi ilə əlaqələndirirlər. Onların iddiasına görə, bu məsələnin səbəbi sadəcə Azərbaycanın Kür-Araz ovalığında inkişaf etməkdə olan pambıqçılıq təsərrüfatının yeni işçi qüvvəsinə ehtiyac duyması olmuşdur.

Xaricdə yaşayan ermənilərin Ermənistana köçürülməsi (1946–1948)

1920-ci ildən 1929-cu ilə qədər təxminən 28 min erməni Sovet hökumətinin dəvəti ilə Ermənistanda məskunlaşmışdı. Bu yeni gələnlər əsasən Yunanıstandan, İraqdan, Türkiyədən, Fransadan və Amerika Birləşmiş Ştatlarından idilər. Edmund Herzig və Marina Kürkçiyan bu hadisə qarşısında Millət Liqasının dilemmasını belə təsvir edirlər:

Norveçli tədqiqatçı və humanisti Frityof Nansen Millətlər Liqasının Qaçqınlar üzə ali komissarı kimi səylə çalışaraq Liqanı ermənilərin Sovet Ermənistanına repatriasiyalarını maliyyələşdirməyə inandırmağa çalışırdı. O, "fakt odur ki, nəhayətində bu kiçik respublika ermənilər üçün milli evdir və mən Assambleyanın üzvlərindən soruşuram ki, onlar səmimi və ciddi şəkildə inanırlarmı ki, başqa hər hansısa evə ümid edilə bilərmi? İnanıram ki, onların vicdanlarının verəcəyi cavabı bilirəm və Assambleyaya müraciət edirəm ki, erməni millətinə milli vətənlə bağlı keçmişdə verilmiş bütün vədləri yerinə yetirmək üçün bu tək səyi təsdiq etsin" deyərək mübahisə edirdi. Sonda bu kredit verilmədi, lakin 1929-cu ildən 1937-ci ilə qədər 16 mindən çox qaçqın Ermənistana gəldi. Onların çoxu Avropadan gəlmiş və Sovet hökuməti tərəfindən maliyyələşdirilmişdi."

Qarabağ üzərinə olan iddiaların həyata keçməməsindən sonra Ermənistan rəhbərliyi bir başqa məsələ üçün bir daha Stalinə müraciət ünvanladı. Bu müraciətdə xaricdən ermənilərin Ermənistana köçürülməsi ilə bağlı bəzi problemlərin ortadan qaldırılması nəzərdə tutulmuşdu. Arutunov xaricdən gəlməsi planlanan ermənilər fonunda Ermənistanda torpaq və infrastruktur qıtlığının olduğu vurğulanırdı və həll kimi də Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların Azərbaycana köçürülməsi təklif edilirdi. Bu zaman azərbaycanlıların tərk etdikləri torpaqları və mülkləri yeni gələn ermənilərə verilməli idi. Sovet rəhbərliyi bu planı guya Azərbaycanın Kür-Araz ovalığındakı pambıq təsərrüfatlarında işçi gücünə ehtiyacının olması ilə əsaslandırmaqda idi (Resolution of the Council of Ministers of the USSR No. 4083, Shafiyev, 2019, 184).

Hələ 1943-cü il noyabrın 28-dən dekabrın 1-dək SSRİ, ABŞ və İngiltərənin iştirakı ilə keçirilən Tehran konfransında Sovet-İran münasibətləri müzakirə edilərkən, gələcəkdə "Böyük Ermənistan" dövləti yaratmaq xülyasında olan ermənilər əlverişli şəraitdən istifadə edərək, SSRİ xarici işlər naziri V. Molotova müraciət edib, İranda yaşayan ermənilərin SSRİ-yə köçürülməsinə icazə istəmişdilər. V. Molotov məsələ ilə bağlı İ.Stalinlə danışdıqdan sonra onların Ermənistan SSR ərazisinə köçürülməsinə razılıq vermişdi. 1946-cı il oktyabrın 19-da SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti xarici ölkələrdə yaşayan ermənilərin Ermənistan SSR ərazisinə köçürülməsi ilə bağlı Fərman verdi. Ermənilərin Ermənistan SSR-ə repartasiyası "Daşnaksutyun" partiyasının 1947-ci ilin iyununda keçirilmiş XIV konqresinin qəbul etdiyi qərarlarla bilavasitə bağlı idi. Bu qərarlarda isə deportasiyanın "azərbaycanlıların yaşadıqları torpaqların boşaldılması və Ermənistan sərhədlərinin genişləndirilməsi" şəraitində baş verdiyi iddia edilirdi. Bu işə Qriqorian kilsəsi də xeyir-duasını vermişdi.

Xaricdən ermənilərin köçürülməsi prosesi zaman 1946-cı ildən 1948-ci ilə qədərki dövrdə Ermənistana 90 min insan köçmüşdür. Ümumilikdə, 1946–1975-ci illər ərzində xaricdən SSRİ-ə köçən ermənilərin sayı təxminən 150 min nəfər olmuşdur və onların demək olar ki, hamısı Ermənistan ərazisində yerləşdirilmişdir. Tarixçilər Barbara A. Anderson və Brian D. Silver ümumiyyətlə SSRİ dönəmində ölkədə yaşayan ermənilərin sayının durmadan artmasını xaricdən köçürülən ermənilərlə izah etmişdirlər.

Sovet dövründə Ermənistanda azərbaycanlılar

Ermənistanın sovetləşdirilməsindən sonra əvvəlki dövrdəki qətliamlardan qaçan azərbaycanlıların az bir hissəsi geri döndü. 1926-cı il siyahıyaalınmalarına görə, orada yalnız 76 mindən birqədər artıq azərbaycanlı yaşamaqda idi. Bu say 1939-cu ildə 131 minə qədər yüksəldi. Bu müddət ərzində ölkənin sovet rəhbərliyi Kommunist Partiyasının rəsmi mətbu orqanı kimi azərbaycanca da qəzet yayımlamaqda və İrəvanda onlar üçün klub fəaliyyət göstərməkdə idi. 1928-ci ildə İrəvanda fəaliyyətə başlayan İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı Ermənistanda fəaliyyətə başlayan ilk qeyri-erməni teatr mərkəzi idi. Məktəblərin sayında da artım olmuşdu. Ölkədə azərbaycanca təhsil verən məktəb sayısı 1922-ci ildə 32 ikən, 1923/1924-cü illərdə bu sayı 104-ə yüksəlmişdi.

Tarixçi Əsəd Qurbanlının hesablamalarına görə, köçürülməyə qədər Ermənistanda 170 minə qədər azərbaycanlı yaşamış və "Əzizbəyov, Vedi, Qarabağlar, Qukasyan, Basarkeçər, Qafan və s. başqa rayonlarda əhalinin böyük əksəriyyətini onlar təşkil edirdilər". Ermənistanın ümumilikdə 24 rayonunun 220 kolxozunda yalnız azərbaycanlılar yaşayarkən, 63 kolxozda da həm ermənilər, həm də azərbaycanlılar qarışıq şəkildə yaşamışdırlar.

Deportasiya

"Kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-nin Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında" 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 saylı fərman.

Beləliklə, SSRİ Nazirlər Sovetinin "Kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-nin Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında" 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 saylı fərmanına uyğun olaraq 1947–1950-ci illərdə Ermənistan SSR-in azərbaycanlı əhalisinin kütləvi şəkildə köçürülməsinə başlanıldı. Bu plana əsasən 1948-ci ildə 10 min nəfərin, 1949-cu ildə 40 min nəfərin, 1950-ci ildə isə 50 min azərbaycanlının köçürülməsi nəzərdə tutulurdu. Beləliklə, 100 min azərbaycanlı Ermənistandan köçürülməli idi.

Bu qərarın bəndlərindən birində deyilir:

Ermənistan SSR Nazirlər Sovetinə icazə verilsin ki, azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi ilə əlaqədar boşaldılmış bina və yaşayış binalarından Ermənistan SSR-ə gələn xarici ermənilərin məskunlaşdırılması üçün istifadə etsin.

Deportasiyanın təfərrüatları SSRİ Nazirlər Şurasının 754 saylı qərarı ilə müəyyən edilmişdi. Bu qərara əsasən deportasiya edilənlər yaşadıqları kolxozun onların payına düşən daşınabilən əmkalını özləri ilə apara bilərdilər. Bu yüklərin yeni yaşayış yerinə daşınmasını dövlət pulsuz təmin etməli idi. Ermənistan ərazisində qalan daşınar əmlakın dəyəri azərbaycanlıların yeni məskunlaşdıqları yerdəki kolxozlara ödənilməli idi. Miqrantlara bəzi müavinətlər, həmçinin ailə başçısı üçün 1000 rubl, ailənin hər bir üzvü üçün isə 300 rubl məbləğində geri qaytarılmayan pul müavinətləri verilib. Ermənistan SSR Nazirlər Soveti köçkünlərin çıxış yerlərindəki evlərinin satılmasında onlara kömək etməyi öhdəsinə götürürdü.

Ermənistandan köçürülən azərbaycanlı əhaliyə bir sıra "güzəştlər" nəzərdə tutulur, "Kənd təssərüfatında köçürmə işləri üzrə güzəştlər haqqında "SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi və SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin 1937-ci il 17 noyabr tarixli qərarı Kür-Araz ovalığına köçürülən azərbaycanlı əhaliyə də şamil edilirdi. Maraqlıdır ki, bu qərar məhz 1937-ci ildə Sibir, Qazaxıstan və Uzaq Şərqə köçürülənlərə aid idi. Həmin qərara əsasən Ermənistandan köçürülən azərbaycanlı əhaliyə, hər bir köçkünün köçürmə bileti ilə təmin edilməsi nəzərdə tutulmuş, bu məqsədlə 5000 nüsxə köçürmə billeti hazırlanaraq Ermənistana SSR-ə göndərilmişdi.

Tarixçi Vladislav Martınoviç Zubokun fikrincə, məhz Ermənistan SSR Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Qriqori Arutyunovun təklifi ilə Stalin Ermənistan SSR-in azərbaycanlı əhalisinin Azərbaycana deportasiya edilməsi barədə əmr verib. Qriqori Arutyunov bu təklifini sayı 400 min nəfər olacağı təxmin edilən erməni repatriatlarına yer açmaqla əsaslandırırdı, lakin xaricdən gələn ermənilərin sayı gözlənilən qədər olmadı. Zubokun bildirdiyinə görə, xaricdən Sovet Ermənistanına cəmi 90 min erməni gəldi. Azərbaycanlılar isə pambıqçılığın əsas kənd təsərrüfatı sahəsi olduğu Kür-Araz ovalığına deportasiya edildilər və onların evləri xaricdən gələn ermənilər tərəfindən mənimsənildi. Kür-Araz ovalığında 3 mərhələdə 100 min insanın məskunlaşdırılması nəzərdə tutulmuşdu. Plana görə, 1948-ci ildə 10 min, 1949-cu ildə 40 min və 1950-ci ildə 50 min insan məskunlaşdırılmalı idi, lakin Azərbaycan SSR ərazisində tikinti işlərinə kifayət qədər maliyyə ayrılmasının mümkün olmadığına görə bu plan belə qısa müddətdə həyata keçirilə bilmədi. Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin müraciəti əsasında köçürmə proqramına düzəlişlər edilərək 1954-cü ilə qədər uzadıldı.

Rəsmi şəkildə köçürülmələrə 1948-ci ildə başlansa da, bu prosesin rəsmi başlamasından bir qədər əvvəl, 1947-ci ilin sonlarında artıq azərbaycanlılar icazəsiz şəkildə köç etməyə başlamışdılar. Azərbaycan SSR Nazirlər Şurası yanında Köçürmə İdarəsinin rəisi N. A. Brutensin Nazirlər Şurasının sədri T. Quliyeva 15 mart 1948-ci il tarixli arayışında bu məsələyə də toxunulmuşdur. Onun arayışında 200-ə qədər ailənin Gəncəyə gəldiyi və Azərbaycanın qərb bölgələrində məskunlaşmaq istədiyi bildirilmişdir. İcazəsiz köçmənin əsas səbəbi dağlıq və dağətəyi bölgədə yaşayan azərbaycanlıların Azərbaycana köçürüləcəkləri zaman düzənlik ərazidə məskunlaşdırılacaqları qorxusu idi. Çünki 1939-cu il siyahıya alınmasına görə, Ermənistan SSR Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin 1948-ci ilin məlumatı üzrə orada yaşayan azərbaycanlıların 25 min ailəsindən yalnız 9 min ailə düzənlik bölgədə yaşamaqda idi. Beləliklə, Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Köçürmə idarəsinin tam olmayan məlumatına görə 1949-cu ildə özbaşına olaraq 4.396 nəfəri özündə birləşdirən 856 ailə Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-ə köçüb gəlmişdi.

2 fevral 1948-ci il tarixində Azərbaycan SSR Nazirlər Şurası qərar qəbul eədərk yerli rayon idarəetmə orqanlarını Ermənistandan köçürüləcək şəxslərin qəbul edilməsinə hazırlaşmalarını tələb etdi. Həmçinin Dövlət Planlama Komitəsinə, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinə, Sovxoz idarələrinə proses barədə məlumat verildi. Əsas məsələ deportasiya edilənlərin torpaqla və evlə təmin edilməsini qaydasına salmaq idi, lakin deportasiya başladıqdan sonra dövlət idarələrinin buna hazır olmadığı meydana çıxdı. Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin 19 mart 1948-ci ildə həyata keçirdiyi müzakirələr zamanı alınan qərara əsasən partiyanın yüksək rütbəli şəxslərindən olan Teymur Quliyev və Həsən Seyidov Ermənistana göndərildilər. Onların tapşırığı deportasiya prosesini həyata keçirmək üçün iki respublikanın gördüyü işlərin kordinasiyasını təmin etmək idi. Həmçinin Mürsəl Məmmədov da Azərbaycan hakimiyyət orqanlarını Ermənistanda təmsil etmək üçün İrəvana göndərildi. Məsələ ilə əlaqədar 14 aprel və 13 may 1948-ci ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Şurası iki yeni qərar daha qəbul etdi. Həmçinin köçürüləcək şəxslər arasında izah işləri aparılması üçün də qərar qəbul edildi. Teymur Quliyev və Həsən Seyidov Zəngəzur başda olmaqla, Ermənistandakı azərbaycanlı yaşayış məntəqələrini ziyarət edərək köçürülmənin "üstünlükləri" barədə əhali ilə görüşmələr həyata keçirdi. 5 iyul 1948-ci ildə Quliyev Moskvaya yazaraq deportasiya ediləcəklərinin mühüm bir hissəsinin belə Kür-Araz vadisində yerləşdirilməsinin qeyri-mümkün olduğunu bildirdi və bu insanların Azərbaycanın başqa yerlərinə də köçürülə bilinməsi üçün icazə istədi. Quliyev bildirirdi ki, Kür-Araz vadisindəki irriqasiya sistemi tam qurulmayıb, həmçinin bölgədəki pambıqçılıq təsərrüfatı da inkişaf etməyib. O, Sovet İttifaqı Kənd Təsərrüfatı Nazirliyini bölgənin inkişaf etdirilməsi üçün lazımı vəsaiti ayırmamaqda qınayırdı. O, dağlıq bölgədə yaşayan insanları Bakı ətrafı bölgələr də daxil olmaqla, Azərbaycanın Kür-Araz vadisindən başqa bölgələrində də yerləşdirilməsinə icazə istəyirdi. Fikrini ümumiləşdirərək bildirirdi ki, köçürüləcək insanlar üçün yeni yaşayış yeri seçilərkən onun Ermənistandakı yaşayış iqlimi nəzərə alınmalıdır. Onun planına əsasən 1948-ci ildə 5303, 1949-cu ildə 20 min azərbaycanlı Kür-Araz vadisində yerləşdirilərkən, 1948-ci ildə 4697-i, 1949-cu ildə 20 mini başqa yerlərə yerləşdirilməli idi, lakin onun təklifi qəbul edilmədi və Moskvadan verilən qərarda əvvəlki plana əsasən hərəkət edilməsi gərəkdiyi bildirildi. 13 may 1948-ci ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Şurası 10.945 nəfər insanı Kür-Araz vadisində yerləşdirmək barədə qərar qəbul etdi. Həmçinin büdcədən irriqasiya sistemini və yeni köçürülənlərin ehtiyaclarını qarşılamaq üçün müəyyən məbləğdə vəsait ayrıldı.

Azərbaycanlı Abbas Əli oğlu Mustafayevin Ermənistan SSR Zəngibasar rayonundan Azərbaycan SSR-in Ağcabədi rayonuna köçürülmə vəsiqəsi. 1948-ci il iyulun 10-da buraxılmışdır.

Maraqlıdır ki, ən əvvəldən yalnız Ermənistanda kolxoz və sovxozlarda yaşayan azərbaycanlıların köçürülməsi nəzərdə tutulsa da, məsələ 1948-ci ildə bir qədər də genişlədi. Sovet İttifaqı metallurgiya naziri və milliyyətcə erməni olan İvan Tevosyan Azərbaycana Qafan bölgəsində yaşayan və mədənlərdə çalışan təxminən 100 ailənin Daşkəsəndəki filiz mədənlərdəki işi yaxşılaşdırmaq üçün Azərbaycana köçürülməsini təşkil etmək barədə əmr verdi. Belə bir nümunələrdən biri də Sovet İttifaqı Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin qəbul etdiyi qərarla bağlı idi. Beləki Ermənistanın Nazirlər Şurasının sədri A. Piruzyan Teymur Quliyevə bildirdi ki, Moskva 29 sentyabr 1948-ci ildə Ermənistanın Lembeli və Kerpulu bölgələrində zeytun yağı və subtropik meyvələr üzrə ixtisaslaşacaq sovxozlar yaratmaq barədə qərar qəbul edib. Beləliklə, o, Quliyevdən burada yaşayan azərbaycanlıları Azərbaycana yerləşdirilməsinin qəbul edilməsini istəyirdi. Əslində İrəvana göndərilməsi planlanan bu azərbaycanlıların yerində erməniləri məskunlaşdırmaq istəyirdi. Bu istəyi gücləndirmək üçün köçürülməyə rəhbərlik edən adminstrasiyanın A. Gözəlov Quliyevə məktub yazaraq bunu bir daha təkrarladı. Tarixçi Fərid Şəfiyev bu iki faktı qeyd edərək bildirir ki, Ermənistanın Sovet rəhbərliyi ola bilsin yuxar elitada təmsil edilən geniş erməni kökənli şəxslərin gücündən istifadə etməyə çalışaraq köçürülməsi planlanan azərbaycanlıların sayını çoxaltmağa çalışmışdır. Ləmbəli kəndində köçürülmə məsələsi xeyli qarışıq vəziyyət aldı. Bu kəndin sakinlərinin köçürülməsi Ermənistanın kənd təsərrüfatı nazirinin müavibi A. Qriqoryana tapşırılsa da, kənd sakinləri köçürülmələri nəzərdə tutulan Salyana köçmək istəmədiklərini bildirmiş və itaətsizlik göstərmişdirlər. Ləmbəli əhalisini köçürməyə razı sala bilməyən rayon rəhbərləri kolxozun ümumi yığıncağında saxta protokol tərtib etmiş, təzyiq altında kolxozçuların 25%-nin razılığını almışlar. Yığıncaqda 150 adam iştirak etdiyi halda protokolda 450 nəfərin iştirakı qeyd olunmuşdur. Əhalini köçürülməyə razı salması üçün Ləmbəli kolxozunun rəhbəri B. İnsanov rayoun partiya mərkəzinə çağırılmış və ona təzyiqlər edilmişdir, lakin bütün bunları nəticəsiz qalmışdır. İnsanov köçürülmədən yan keçməyin mümkün olmadığı halda, heç olmasa onların Qazax, Ağstafa, Tovuz kimi rayonlara köçürülməsini istəmişdir. Hətta bu məsələnin gündəmə gəlməsi üçün başqa Səməd Vurğun olmaqla, Azərbaycan ziyalılarına etdiyi müraciət sənədi indi də AMEA-nın Əlyazmalar İnstitutunun arxivində saxlanmaqdadır. Sonda erməni rəsmisi S. Karapetyanın göstərişi və milislərin iştirakı ilə ləmbəlilər maşınlara doldurularaq Gürcüstanın azərbaycanlılar yaşayan bölgələrinə köçürülmüş, öz növbələrində gürcülər də onları yenidən İrəvana geri göndərmişdir. C. Vəlibəyov və B. İnsanov bu məsələ ilə bağlı Ermənistan K(b)P MK-da olmuş, bundan sonra hökumət ləmbəlilərin Basarkeçərin Zod, Ağkilsə kəndlərində yerləşdirilməsinə icazə vermişdi. Azərbaycan SSR Kənd Təsərrüfatı Nazirinin müavini M. Poladovun Ermənistanda olarkən hazırladığı arayışda göstərilirdi ki, Ləmbəli əhalisinin evləri bura köçürülən erməni ailələri arasında paylanmış, azərbaycanlıların qəbiristanlığı dağıdılaraq məzar daşlarından yeni binaların tikintisində istifadə olunmuşdur. 1950-ci illərin ortalarında Ermənistan K(b)P MK "Ləmbəlidə evlərin keçmiş sahiblərinə qaytarılması və onların sovxozda işə qəbul edilməsi barədə" qərar qəbul edir . Ləmbəlinin azərbaycanlı sakinləri kəndlərinə qayıdarkən, onların evlərinə sahib çıxmış ermənilərlə münaqişə baş vermiş, iki azərbaycanlı qadın ermənilər tərəfindən öldürülmüşdü.

1948-ci ilin iyununda Ermənistandan deportasiya edilən azərbaycanlıların 44 nəfərdən ibarət ilk qrupu Jdanov (indiki Beyləqan rayonu) rayonuna gəldilər. Bu yeni gələnlər lazımı şeylərlə təmin edildilər. Bununla Sovet hakimiyyət orqanları digər köçürülməsi planlanan insanlara onların Azərbaycana gəldikdən sonra lazımı hər şeylə təmin ediləcəklərini göstərmək istəyirdilər. Çox zaman deportasiya edilənləri qarşılamaq üçün Kommunist partiyası tərəfindən rəsmi mərasimlər təşkil edilirdi. 1 noyabr 1948-ci ildə Teymur Quliyev Sovet İttifaqı Nazirlər Şurasının sədrinin müavini Georgi Malenkova 7747 azərbaycanlının Azərbaycana gəldiyini bildirmişdi. Həmçinin 2834 nəfər insan da Ermənistandan Azərbaycana icazəsiz hərəkət edərək köçmüşdü. Ermənistan SSR Nazirlər Şurasının hazırladığı ilkin köçürmə planından aydın olur ki, onlar ilkin mərhələdə 53 yaşayış məntəqəsindən 2.378 təsərrüfatı köçürməyi planlayırdılar. Bu isə, ümumilikdə 11.244 nəfər demək idi, lakin problem onda idi ki, bu rəqəm SSRİ-nin hazırladığı planın ilkin mərhələsində köçürülmə sayı ilə bağlı nəzərdə tutduğu rəqəmlərdən çox idi. Bu Ermənistanın mümkün olduğu qədər çox azərbaycanlını köçürmə istəyi ilə izah edilir.

Deportasiya zamanı Ermənistanın hüquq mühafizə orqanları Azərbaycanı əhalinin köçürülməsi məqsədilə onlara qarşı inzibati qaydada hədə-qorxu gəlir, onları köçməyə məcbur edirdilər. Zəngibasar rayonunun Sarıcalar kəndinin azərbaycanlı əhalisi, Əzizbəyov rayonunun Cul, Gomur, Safoylu kəndlərində belə faktlar qeydə alınmışdır. Ermənilər tərəfindən hədələnib bu kəndlərdən köçməyə məcbur edilən 35 ailə Zar-Zəylik (Kəlbəcər rayonu) kəndi yaxınlığında qara düşmüş, 16 nəfər kişi, qadın və uşaq həlak olmuşdur.

1949-cu ilin iyul ayında SSRİ Əsas Köçürmə İdarəsini yaratdı. Bu idarə SSRİ Nazirlər Şurasına tabe idi. İdarə yaradılsa da, onun nizamnaməsi yalnız noyabr ayında hazır oldu. Aşkar şəkildə Ermənistanda həyata keçirilən azərbaycanlı deportasiyasındakı zəif hazırlıqlar və problemlər bu idarənin yenidən təşkil edilməsinə səbəb olmuşdu. 17 dekabr 1949-cu oıdə SSRİ Nazirlər Şurası daha 3500 ailənin Ermənistandan Azərbaycana köçürülməsi barədə qərar verdi. Bu köçürülmə 1950-ci ildə olmalı idi. 6 sentyabr 1950-ci ildə verilən yeni bir qərara əsasən daha 15 min ailənin Ermənistandan Azərbaycana köçürülməsinə qərar verildi. Bunlar 1951-ci ildən 1955-ci ilə qədər yeni məskunlaşma məntəqələrinə köçürülməli idilər. Bu qərar verdildiyi zaman azərbaycanlıların deportasiyasının başladılmasına səbəb kimi göstərilən xaricdən Ermənistana köçürüləcək ermənilərin gətirilməsinə artıq 2 ildən artıq müddət idi ki ara verilmişdi. Lakin Moskva hələ də azərbaycanlıları Ermənistandan deportasiya etməyo əhəmiyyətli hesab edirdi. Bununla eyni zamanda Moskvadakı hakim dairələri Bakını 1948–1949-cu illər planında nəzərdə tutulduğundan daha az insanın köçürülməsinə görə tənqid edirdilər. SSRİ NS-nin "Kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-nin Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında" 23 dekabr 1947-ci il tarixli qərarının yeddinci bəndində Nəqliyyat Nazirliyinə bir vəzifə olaraq tapşırılırdı ki, Ermənistan SSR Nazirlər Sovetinin sifarişləri əsasında, azərbaycanlı əhalinin, onların əmlakı və mal-qarasının təchiz və dezinfiksiya edilmiş vaqonlarda xüsusi təşkil edilmiş eşalonlarla Azərbaycan SSR-ə daşınmasını təmin etsin". Bu qərardan irəli gələrək Vedi, Qarabağlar, Eçmiəzzin, Zəngibasar, Qəmərli, Əzizbəyov rayonlarından köçürülən əhalinin köçləri İrəvan, Qəmərli, Şirazlı, Dəvəli stansiyalarına, Basarkeçər, Nor-Bayazet, Axtadan köçürülənlər isə Uluxanlı, (Zəngibasar) stansiyalarından ev əşyaları, mal-qaraları ilə birlikdə yük vaqonlarına doldurulub İrəvan-Naxçıvan-Mincivan-Horadiz-Saatlı istiqamətində yola salınırdı. Köçürülmənin gedişinə mənfi təsir göstərməsin deyə qatarların hərəkəti dəmiryolu stansiyalarından gecələr keçir, köçkün əhali kütləvi surətdə Kür-Araz ovalığındakı Ucar, Zərdab, Əli-Bayramlı (indiki Şirvan), Salyan, Saatlı, Sabirabad, Yevlax, Kürdəmir, Mirbəşir (indiki Tərtər) rayonlarına köçürülürdü. Köçürülən ərazilərdə yaşayış evlərinin, ictimai binaların, içməli su sistemləri çox az idi və yerli hakimiyyət orqanlarının bunları təmin etmə imkanları çox məhdud idi. Məsələn, 1950-ci ildə Qaradonludan alınmış teleqramda bildirilirdi ki, 3-cü sutkadır ki, 11 köçkün vaqonu boşalmır, Zərdab rayonuna köçürülmək üçün Ucar stansiyasına gəlmiş 52 ailə isə bir aydan çoxdur ki, stansiyalarda gecələyirlər. Baş Köçürmə İdarəsinin 31 yanvar 1951-ci il tarixində bildirdiyi məlumata əsasən, 1948–1950-ci illərdə köçürülmüş 8.110 ailədən 4.787-si yaşayış evləri ilə təmin olunmamışdır.

Basarkeçər rayonu azərbaycanlıların sıx şəkildə yaşadıqları bölgələrdən biri idi. Rayonun rəhbəri Talıb Musayevin rəhbərliyi altında yerli əhali məcburi köçürülməyə qarşı müqavimət təşkil etmişdi. Erməni rəhbərləri buradan 600 ailənin köçməsini tələb edirdilər və bunun üçün rayona yük maşınları ilə birlikdə komissiya göndərmişdilər. Sonda əhalinin etirazlarının təşkilatçısı olan Talıb Musayevə töhmət verilərək işdən qovulmuşdu.

Ermənistan rəhbərləri Vedi rayonundan Azərbaycan türklərini köçürmək üçün daha sərt üsuldan istifadə edirdi. Köçürmənin ilk ilində planda nəzərdə tutulduğu kimi Vedi rayonundan 500 adamın köçürülməsi nəzərdə tutulsa da, 1948-ci ilin aprelin 28-nə kimi 9.915 min adamın köçmək üçün ərizəsi alınmışdı, halbuki bütün Ermənistandan 1948-ci il üçün 10 min əhalinin köçürülməsi SSRİ NS-nin 23 dekabr 1947-ci il tarixli qərarında nəzərdə tutulmuşdu. 1951-ci ildən etibarən erməni hakim dairələri köçürüləndən sonra yenidən Ermənistana geri gələnlərin sayından şikayət etməyə başladı. Teymur Quliyev bu problemi həll etmək üçün azərbaycanlı deportasya edilənlərin Azərbaycanda dağlıq bölgələrə gedib məskunlaşmasına icazə verilməsini təklif etdi, lakin aparılan araşdırmalar göstərdi ki, Azərbaycandan Ermənistana geri dönənlərin sayı cəmi 215 ailədir. Erməni tərəfi isə bu rəqəmin 360–376 olduğunu iddia edirdi. 1952-ci ilin yanvarında SSRİ Nazirlər Şuraı hazırladığı planda 1952–1954-cü illərdə daha 3000 təsərrüfatın köçürülməsini təstiq etdi.

Deportasiyanın dayandırılması

Deportasiya 1953-cü il boyunca davam etsə də, həmin ildə Stalinin ölümündən sonra yavaşladı. Ümumiyyətlə Stalin dövründə əsası qoyulmuş bir çox layihənin davam etdirilməsi dayandırıldı. 1953–1954-cü illərdə bir çox azərbaycanlı geri dönməyə başladı. Azərbaycan hakimiyyəti Kənd Təsərrüfatı nazirinin müavini M. Poladovu Ermənistana göndərərək onları yenidən Azərbaycana gəlməyə razı salmağa çalışdı. Bu nümayəndəliyin hesablamalarına görə, 1500 ailə Stalinin ölümündən sonra Ermənistana geri dönmüşdü. Stalinin ölümündən sonra (1953) deportasiyanın həyata keçirilmə sürəti zəifləsə də, onun tamamilə ortadan qalxması bir müddət zaman aldı. Beləki əslində deportasiya Sovet İttifaqında Xruşşovun rəhbərliyi altında de-stalinazasiyanın başladığı tarix olan 1956-cı ilə qədər davam etmişdir. Deportasiya planının yerinə yetirilməsi göstəriciləri də bunu sübut edir: 1954-cü il 749 təsərrüfat (3.368 nəfər), 1955-ci il — 207 təsərrüfat (965 nəfər), 1956-cı il — 360 təsərrüfat (1543 nəfər).

Yer adlarının dəyişdirilməsi

Deportasiyanın yaratdığı problemlərdən biri də bölgədəki tarixi yer adlarının dəyişdirilməsi prosesini sürətləndirməsi idi. İkinci Dünya müharibəsindən sonra bu prosesə təkan verən iki hadisə olmuşdu. Bunlardan birinci xaricdən 90 minə qədər erməninin Ermənistana gətirilməsi idisə, ikincisi azərbaycanlıların kütləvi köçürülməsi idi. Azərbaycan türklərinin Ermənistandan məcburi köçürülməsi ilə paralel olaraq yaşayış məntəqələrinin adlarının dəyişdirilməsi, təhsil və mədəniyyət ocaqlarının bağlanması, rayonların birləşdirilməsi əməliyyatı aparılırdı. 1947–1953-cü illərdə 60-dan artıq azərbaycanlı yaşayış məntəqələrinin, eyni zamanda Ermənistan SSR Ali Sovetinin 19 sentyabr 1950-ci il fərmanı ilə dəmiryol stansiyalarının adları dəyişdirilmiş, Kolagirən-Tumanyan, Hamamlı-Spitak, Ortakilsə-Maisyan, Tomardaş-Vapdakar, Arpaçay-Axuryan, Buğdaşeş-Baqravan, Qaraqula-Gedan, Ələyəz-Araqats, Boğutlu-Armeni, Qaraburun-Qarmraşen, Qamışlı-Sovetaşen, Uluxanlı-Masis, İmanşahlı-Mxçyan, Qəmərli-Artaşat, Şirazlı-Ayçavan adlandırılmışdır. Ermənistan SSR Ali Sovetinin 1951-ci il martın 19-da verdiyi digər bir fərmanla Dilcan rayonu İcevanla, Əzizbəyov rayonu Mikoyanla, Ələyəz rayonu Vediyə, Qukasyan rayonu Amasiya rayonu ilə birləşdirilmişdi. Azərbaycanlı kadrlar ixtisar edildikdən sonra həmin rayonlar ayrılaraq müstəqil rayonlara çevrildilər. Köçürülmə həmçinin Ermənistanda azərbaycanlılar yaşayan bölgələrin bir-biriləri ilə əlaqələrinin kəsilməsinə də səbəb oldu. Köçürməyə qədər Ermənistanda azərbaycanlı yaşayış məntəqələri bir-biri ilə sıx əlaqəli idi və demək olar ki, Azərbaycan mahalları biri digərinə söykənirdi. Ermənilərin tərtib etdiyi köçürmə planı nəticəsində tarixən yaranmış mövcud əlaqələr kəsilmiş oldu. Göyçə gölünün sağ sahili boyunca yaşayan (Kamo və Martuni rayonları) türkləri köçürməklə Dərəçiçək, Gərnibasar, Dərələyəz mahalları ilə sol sahil Göyçənin, Qəmərli əhalisini köçürməklə Zəngibasarla Vedibasarın, Gümrünü köçürməklə Ağbaba, Pəmbək və dağ Borçalının əlaqəsi tamam kəsilmiş oldu. Talin, Artik, Əştərək, Oktomberyan, Kotayk rayonlarında yaşayan axırıncı azərbaycanlılarda bu rayonlardan tamamilə çıxarıldılar. Həmçinin İrəvan Pedaqoji İnstitutunun dörd azərbaycan dilli fakültəsi bağlanmış və Bakıya köçürülmüşdü. Bu barədə Azərbaycan SSR NS-nin 1 iyul 1948-ciil 700 №-li xüsusi qərarında geniş bəhs olunur.

Köçürülmədəki problemlər və etirazlar

Ümumi deportasiyanın ən çox narazılıq doğuran yanlarından biri bunun sənəd üstündə könüllü göstərilsə də, əslində məcburi sürgün edilərək Azərbaycana deportasiya olmasında idi.

Deportasiyadakı əsas problemlədən bir digəri köçürülənlərin iş problemi ilə bağlı idi. SSRİ NS-nin "Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-nin Kür-Araz ovalığına köçürülməsi ilə əlaqədar tədbirlər haqqında" 10 mart 1948-ci il tarixli qərarının III bəndində "Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülən şəxslərin dərhal işdən azad edilməsi Nazirlik, idarə və müəssisə rəhbərlərinə bir vəzifə olaraq tapşırılırdı". Erməni idarə və müəssisə rəhbərləri bu göstərişdən istifadə edərək azərbaycanlı kolxozçu, fəhlə və qulluqçuların kütləvi surətdə işdən azad edilməsinə başlamışdılar.

Deportasiya prosesi idarəetmə çatışmazlığını, zəif koordinasiyanı, kifayət qədər maliyyələşmənin olmamasını və Sovet bürokratiyasında geniş yayılmış digər problemləri nümayiş etdirdi. Köçürülmənin əvvəlində Teymur Quliyev bildirmişdi ki, yaşayış yeri və müvafiq torpaq sahələri çatışmazlığı səbəbindən, xüsusən də Ermənistanın dağlıq rayonlarından olan köçkünlərin iqlim şəraitinin uyğunsuzluğu ilə bağlı təkidli müraciətləri səbəbindən bəzi köçkünlər Azərbaycanın digər rayonlarına yönləndirilmişdir. Bu, Moskvanın Kür-Araz ovalığına köçürmə ilə bağlı əvvəlki göstərişlərinə zidd olaraq həyata keçirilmişdir. Quliyev həmçinin şikayət edirdi ki, Ermənistan kolxozları köçkünlərə iş günləri üçün yekun ödəniş vermir, köçkünlərin əmlakının müvafiq kompensasiyasının Azərbaycandakı kolxozlara verilməsi üçün hesablanması da aparmırdı. Quliyev azərbaycanlıların icazəsiz hərəkətini önləmək üçün önləmlərin alınması məsələsində narahat idi. Burada Azərbaycan rəhbərliyinin narahatlığı iki ölçülü idi: siyasi və dövlət nəzarəti ilə əlaqəli. İlk növbədə, narahatlıq SSRİ ərazisində insanların lazımi icazə və nəzarətdən kənar hərəkətinin qarşısının alınması ilə bağlı idi. Stalin dönəmi Sovet İttifaqında kolxoz sakini olan şəxslər daxili pasportlardan məhrum edilmişdilər və bir yerdən digərinə yalnız xüsusi icazələrlə hərəkət edə bilərdilər. Şəhər sakinlərinin də Sovet İttifaqı daxilində hərəkət edə bilməsi üçün müəyyən məhdudiyyətlər nəzərdə tutulmuşdu, lakin bu məhdudiyyətlər daha yumşaq id, onlar yaşayış icazəsi (propiska) almaq üçün yaşayış yerlərində qeydiyyatdan keçməli idilər. Hətta köçürülmə rəsmi şəkildə başlamamışdan əvvəl bəzi azərbaycanlı ailələri rəsmi icazəsiz Azərbaycana köçməyə başladılar. 1948-ci ilin martında Azərbaycan hakim dairələri (Bağırov və Quliyev) yerli hakimiyyət nümayəndələrinə gizli direktiv göndərərək belə məskunlaşmanı qadağan etdi. İlleqal köç edən azərbaycanlı ailələrinin çoxu Ermənistanla sərhəd bölgələrinə köç edirdilər. Məsələn, 1948-ci ilin martında Qazaxdakı yerli hakimiyyət nümayəndəsi oraya 8 ailənin köçdüyünü bildirmişdir. Həmçinin verilən digər məlumata görə, Gəncə, Qazax, Şəmkir, Ağstafa, Gədəbəy kimi Ermənistan sərhədinə yaxın bölgələrə 200 illegal köç edən azərbaycanlı ailəsi gəlmişdir. Gəncədəyə gələnlər birbaşa İrəvandan gəlmişdilər. Azərbaycanda köçürülmə işinə nəzarət edən idarənin rəhbəri olan N. Brutents bunu Ermənistanla Azərbaycan arasında deportasiya işi barədə informasiya qıtlığından qaynaqlandığını müşahidə etmişdir. Ermənistandakı azərbaycanlıların bir hissəsi Azərbaycana köç edərək şayiə olaraq dolaşan yardımlardan yararlanmaq istəyirdilər. Həmçinin onlar öz qardaşlarının respublikasında yaşamağa üstünlük verirdilər, burada karyera yüksəlişi və ana dillərindən istifadə baxımından daha çox üstünlüklərə malik olacağına ümid edirdilər. Bəzi azərbaycanlılar Ermənistanda zülmə məruz qaldıqlarından narazılıqlarını bildirir, Azərbaycanda daha yaxşı yaşamağa ümid edirdilər. Quliyevin Malenkova yuxarıda bəhs edilən məktubunda qeyd olunan icazəsiz köçkünlər məsələsi ilə bağlı problemin ikinci ölçüsü də burada idi. Azərbaycan hakimiyyəti tərəfindən açıq şəkildə dilə gətirilməsə də, Quliyevin ittifaq hakimiyyətinin diqqətini köçürmə ilə bağlı yaranan siyasi problemlərə cəlb etməyə çalışdığı hiss edilir. Arxiv sənədlərində olan məlumatlara görə, deportasiya edilənlərdə bu qərara qarşı güclü narazılıq hissi mövcud olmuşdur. Məsələn, Cəvaxir Nəzərova 11 aprel 1948-ci il tarixli Stalinə yazdığı məktubunda məcburi köçürülmədən gileylənmişdir. O, kəndlərində yaayn hər kəsin azərbaycanlı olduğunu, ərinin II Dünya müharibəsində ölməsindən sonra tək başına 4 övlad böyütdüyünü, onların gələcəkdə ona kömək edəcəklərini planladığı bildirmiş, indi isə bütün kəndin məcburi köçürülməyə məruz qaldığını yazmışdır. O, əlavə etmişdir ki, kənddədi heç kim öz doğma kəndini tərk etmək istəmir:

Bu əmr nəyə əsaslanır?...Mən başa düşürəm ki, Sovet İttifaqının təməl qanunu olan bizim konstitutsiyasımıza ziddir. Mən Sovet İttifaqının bərabər hüquqlu vətəndaşıyam. Mən öz evimdə qalmaq və ehtiyac duyduğum yerdə öz erməni qardaşlarımla işləmək istəyirəm.

Bir digər azərbaycanlı Əli Seyidov Stalinə yazdığı məktubda evinin tikintisinə xeyli pul xərclədiyini, indi isə başqa yerə köçməyə məcbur edildiyindən şikayətlənr və bu köçürülmə ilə onların əmlaklarını və ətraflarını itirəcəklərini bildirir:

... Azərbaycanlı əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-ə köçürülməsinin könüllülük prinsipinə əsaslandığına baxmayaraq, Ermənistandan köçürülmə zorakı yolla aparılır və o cümlədən, bizim kənddə həmin üsul tətbiq edilir. Məsələn, Ləmbəli kəndinin Telman adına kolxozun kolxozçularının ümumi yığıncağında, köçürülmə məsələsinin müzakirəsi zamanı kolxozçulardan heç kəs Azərbaycan SSR-ə köçməyə razılıq vermədi. Bu ilin iyun ayında, kolxozçuların ikinci ümumi yığıncağında Azərbaycanın nümayəndəsi də iştirak etməli idi, lakin yığıncaq onun iştirakı olmadan keçdi. Yığıncaq DİN-in təzyiqi altında aparıldı, Rayon İcraiyyə komitəsinin sədri və raykom katibi isə demokratiyanı pozaraq, bizə öz etirazımızı bildirməyə icazə vermədilər.

Eyni zamanda Ermənistan SSR-nın DİN rəhbəri Xoren Qriqoriyan köçürülmə ilə bağlı gizli hesabat hazırlayır. Hesabatda köçürülməyə məruz buraxılan azərbaycanlılar arasında insidentlərin yaşandığı, bunun etirazlara səbəb olduğu qeyd edilmiş və azərbaycanlıların köçürülmənin Sovet İttifaqının Türkiyə ilə mümkün müharibə halında azərbaycanlılara güvənməməsinin bir nişanəsi olaraq qəbul etdikləri yazılmışdır.

Bu daha böyük geopolitik kontekst çərçivəsində başa düşülə bilər. Beləki II Dünya müharibəsinin sonlarında Moskva Türkiyəyə qarşı torpaq iddiaları irəli sürmüş və nəticədə Türkiyə də ABŞ ilə yaxınlaşmışdır. ABŞ ilə yaxınlaşma Sovet İttifaqı daxilində böyük anti-türk kompaniyasına səbəb olmuşdur. 1936–1937-ci ilə qədər türk adlandırılan azərbaycanlılar bu proseslərdən narahatlıq duyurdular. Rəsmi Sovet propaqandası və yeni tarix nəzəriyyəsi artıq azərbaycanlıları türk irsindən uzaqlaşdırmağa başlamışdı belə.

Qriqoryana görə, azərbaycanlıların narahatlıqlarının birinci səbəbi olaraq onların dağlıq bölgələrdən düzən bölgəyə getmək istəməməsinin gəldiyini qeyd etmişdir, ikinci səbəb olaraq köçürüləcək insanlar arasında informasiya-propaqanda işi yaxşı təşkil edilməməsini, üçüncü səbəb olaraq materialların azlığı və ya gecikməsini, dördüncü səbəb olaraq isə Azərbaycan Köçürmə Komitəsinin hərəkətsizliyi göstərmişdir. Deportasiyaya məruz qalan azərbaycanlılardan biri olan və Təpəköy kəndində yaşayan Xan Əhməd oğlu İsmayılov hesabaat görə bunları demişdir:

Köçürülmənin könüllü əsaslarla olacağı yalandır. Bizimlə sadəcə "Axalkalakinin azərbaycanlıları" kimi davranırlar. Bizi qatarlarla, maşınlara dolduracaqlar və Qazaxıstrana göndərəcəklər.

İlkin qərarda köçüülənlərin səhiyyə vəziyyətinə nəzarət edilməsi səhiyyə nazirliyinə əmr edilsə də, bu sahədəki vəziyyət yaxşı deyildi. Ermənistan SSR-nin Zəngibasar rayonu Rəhimabad (Çobankərə) kənd sakini, Əmir İsmayılovun 1951-ci ilin avqust ayının 13-də Stalinin adına vurduğu teleqramda bu barədə deyilirdi:

Əziz atamız Stalin! Sizə məlum edirəm ki, bizi 1950-ci ildə Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-ə köçürdülər. Yenə də geriyə Ermənistana qayıtmalı olduq. O səbəbə ki, Azərbaycanda bizim yaşayışımız üçün şərait yoxdur. Azərbaycanın iqlim şəraiti bizə uyğun deyil. Uşaqlarımız orada tələf - oldu, özümüz isə bu günə qədər də xəstəyik...Əziz ata! Sizdən xahiş edirik ki, bizə imkan verəsiniz, yenədə Ermənistan SSR-də yaşayaq.

Azərbaycan SSR NS yanında Köçürmə İdarəsinin rəisi N. Allahverdiyevin məlumatında isə bildirilirdi:

Bir çox rayonlarda tibbi-sanitar işləri lazımi səviyyədə qurulmamışdır. Belə hallara daha çox Ağcabədi, Səfərəliyev rayonlarında rast gəlinir, bu rayonlarda rayon səhiyyə şöbələri köçkünlərin tibbi xidmətinə diqqət yetirmirlər. Bu cür vəziyyət köçkünlər arasında kütləvi narazılıqlar doğurmuş, hətta Səfərəliyev rayonu Çaparidze adına kolxozda məskunlaşmış köçkünlər arasında ölüm faktlarına təsadüf edilir.

Mallarının xaricdən gələcək ermənilərə veriləcəyini bilən azərbaycanlılar bəzən onları yox edirdilər. Geyqumbat kəndindən olan Abbas Əliyev və İsmayıl Rəhimov bildirirdilər:

Biz kolxozda boşuna işləyirik. Bizim bütün məhsullarımız ermənilərə veriləcək. Ümumiyyətlə, ermənilərlə yaşamaq çox çətindir, çünki onlar bizi əzirlər və hətta kolxozda belə bizə uyğun iş vermirlər.

Rəncbər kəndindən olan İbrahim Nəsirov bildirirdi:

Köçürülmə türk hücumundan qorxan Sovet hökuməti tərəfindən ona görə edilib ki, onlar sərhəddə yaşayan azərbaycanlılara inanmırlar. İkincisi, Sovet Ermənistanı bütün erməniləri toplayaraq Sovet hökumətindən ayrı dövlət qurmaq istəyir. Ermənistan SSR katibi A. Xancanyanın planına görə, dünyanın bütün künclərindəki ermənilər gəlməli və Naxçıvan Ermənistana birləşdirilməli, bütün azərbaycanlılar Azərbaycana köçürülməlidir. Və indi Xancanyanın arzusu reallaşır. Bu yaxınlarda mən eşitmişəm ki, erməni hökuməti Naxçıvanı istəmişdir, lakin Azərbaycan hökuməti bu tələbi rədd etmişdir.

Azərbaycanlılar və ermənilər necə dostluq içində yaşaya bilərlər? Tarixən ermənilər və azərbaycanlılar arasında düşmənçilik olub və gələcəkdə də olacaq. Buna görə də, ermənilər azərbaycanlıları Ermənistandan köçürmək qərarına gəliblər. Mən öz evimi dağıtdım ki, heç kim məndən sonra heç nə əldə etməsin.

— deportasiyaya məruz qalan Həmid Məmmədov.

Seyfulla Süleymanovun "biz Ermənistanda yaşamamalıyıq. Əgər müharibə başlasa, ermənilər bizi qıracaqlar" sözlərindən başqa cür düşünən azərbaycanlılar da var idi. Məsələn, Sıznak kənd kolxozun rəhbəri Bəşir Tağıyev "doğma kənddə ölmək, təzə yerə köçməkdən yaxşıdır" demişdir. Cömərtli kəndindən olan Cəlal Qurbanov isə bildirirdi:

Çox insan Azərbaycanda nə cür istilərin olduğunu bilmir. 1918-1919-cu illərdə biz azərbaycanlılar Ermənistandan Naxçıvana qaçıb xilas olduq. Biz 14 nəfər idik və iki ildən sonra yalnız bizdən 3 nəfər xilas ola bildi. 11 nəfər istidən və xəstəliklərdən öldü. Bu Naxçıvandır, lakin Mingəçevir daha pisdir. Bizim çox qurbanlarımız olacaq.

Qriqoriyan həmçinin əlavə edirdi ki, şayiələr gəzirmiş ki, erməni hakim dairələri maddi kompensasiya verməyəcəkdir və bu şayiələrin nəticəsində azərbaycanlılar çalışmağı durdurmuç, öz meyvə bağlarını və təsərrüfatlarını məhv etmişdir. O, bundan başqa erməni tərəfindən edilən qıcıqlandırıcı çıxışları da qeyd etmişdir. Məsələn, İrəvandan olan Ervand Mesropyan azərbaycanlıların təkcə Ermənistandan yox, eləcə Naxçıvandan da köçürülməsini gərəkdiyini bildirmiş və fikrini bu bölgənin Ermənistana birləşdirilməsinin lazım olduğu ilə əsaslandırmışdır.

Bu hesabatlar Cənubi Qafqazdakı iki etnos arasında güvənsizliyin hələ də güclü olmasını göstərir. Moskva deportasiua planını qəbul və tədbiq etməklə bu iki etnos arasındakı gərginliyin daha da artmasına səbəb olmuşdur. Həmçinin Ermənistandakı azərbaycanlıların deportasiyanın gələcəkdə torpaq iddialarına səbəb olacağının da fərqində olmuşdurlar və onlara Türkiyə ilə müharibə ehtimalının əsaslı izah kimi gəlməmişdir. Onlara görə köçürülmənin iki səbəb ivar idi — ermənilərin eksponsionist istəkləri və türkdilli olan azərbaycanlılara qarşı düşmənlik. Qriqoryanın hesabatından da göründüyü kimi heç bir azərbaycanlı rəsmi izahı qəbul etməmişdir. Həmçinin Qriqoryanın hesabatında, İrəvan, Leninakan və eləcə də respublikanın başqa şəhər, rayon və kəndlərinin erməni əhalisi tərəfindən də azərbaycanlıların deportasiyası ilə bağlı millətçi xarakterli mülahizələrin səsləndirilməsi də qeyd edilmişdir. Qriqoryan əlavə edirdi:

Bizim tərəfimizdən çoxlu faktlar əldə olunmuşdur ki, azərbaycanlılar yaşayış yerlərindən köçmək istəmirlər. Onların öz yaxın adamlarının qəbirlərini yad edərkən, məzar başında ayrılıq haqqında ağılar demələri onların köçmək istəmədiklərini göstərir...

12 aprel 1948-ci il tarixində Ermənistandakı Azərbaycan nümayəndələri tərəfindən Azərbaycan Kommunist Partiyasına göndərilən hesabatda bildirilirdi ki, erməni hakim dairələri 1948-ci il boyunca 11.244 nəfəri azərbaycanlı və ermənilərin qarışıq yaşadığı 53 məntəqədə məskunlaşdırmaq niyyətindədir. Nümayəndələrdən biri olan Mürsəl Məmmədov bildirirdi ki, bu məntəqələrdən ikisi — Noyamberyan rayonunun Lembeli məntəqəsi və Zəngibasar rayonunun Mehmandar məntəqəsi — böyük yaşayış məntəqələridirlər, buna görə də, onların 1948-ci il ərzində Azərbaycanda məskunlaşdırılması hazırlıqsızlığa görə ayrı-ayrı məntəqələrə bölüşdürülməsi demək olurdu. Düşünülürdü ki, erməni nümayəndələrə müraciət edərək onların 1948-ci ilə planladıqları xaricdən erməni köçürülməsini ertələnməsini istəsinlər və qazanılmış zamanda bu iki məntəqənin sakinləri üçün birlikdə yaşaya biləcəkləri məntəqə hazırlasınlar, lakin onların bu istəyi ermənilər tərəfindən rədd edildi və onlar bunu iki məntəqənin sosio-iqtisadi əhəmiyyəti ilə əsaslandırdılar. Mürsəl Məmmədov eyni hesabatında azərbaycanlıların kompensasiyaların verilməsi ilə bağlı narazılıqlarının olduğunu, erməni kolxoz rəhbərlərinin SSRİ-nin 4 mart 1948-ci il tarixli qərarının IV maddəsini pozduqlarını, İrəvanda yaşayan azərbaycanlıların iş problemlərinin olduğuna görə Azərbaycana köçməyi istədiyini də bildirirdi. Həmçinin azərbaycanlıların köçürülmə olacaqsa heç olmasa indi yaşadıqları yerlərin iqliminə bənzər yerlərdə yerləşdirilmələrini istədikləri də bildirilirdi.

Deportasiya başladıqdan sonra mövcud problemlər daha da pisləşdi. Bu problemlər belə xarakterizə edilə bilər:

• Sənəd üzərində köçüllü olan köçürülməyə etiraz var idi.
• Erməni hakim dairələri və yerli bürokratlar deportasiyaya məruz qalanlara qanunən verməli olduqları kompensasiyanı ödəməkdə maneələr yaradırdılar. Buna görə də, azərbaycanlılar mülklərinin və var-dövlətlərinin çoxunu Ermənistanda buraxmağa məcbur qalırdılar.
• Azərbaycan tərəfi gələnlərin ehtiyaclarını qarşılamaqda problemlər yaşayırdı.
• Moskva yeni gələnlərin yaşayış yerlərinin və digər infrastrukturun hazırlanmasına yetəri qədər maliyyə ayırmamışdı.
• Sovet müşahidə maşınının nəzarətinin arxasında icazəsiz hərəkat mövcud idi və bu Moskvanın, İrəvanın, Bakının narahatlığına səbəb olurdu. Bu cür hərəkatlar iki istiqamətdə idi: bəzi azərbaycanlılar sərhədi keçərək icazəsiz şəkildə Azərbaycanda məskunlaşırdı və bəzi deportasiya edilənlərin yeni yerlərinə alışa bilmədiklərinə, yetərli infrastruktur olmadığına görə yenidən Ermənistana geri dönürdülər.

Kompensasiya problemi hələ də əsas problemlərdən biri olaraq qalmaqda davam edirdi. SSRİ kənd təsərrüfatı nazirinin müavini S. Xoştaria həm Ermənistan, həm də Azərbaycan nazirlər şurasına göndərdiyi məktubda azərbaycanlı köçürülənlərin müvafiq kənd təsərrüfatı kompensasiyasını almadığını və əmlaklarının qiymətləndirilmədiyini bildirmişdi. Azərbaycan Köçürmə İdarəsinin müfəttişi M. Məhərrəmov 19 iyul 1948-ci ildə bildirmişdi ki, Qəmərli dəmiryolu stansiyasında Poqosyan adlı erməni azərbaycanlılar üçün xeyli problem yaratmışdır. O, qatarların gəlişini bilərəkdən gecikdirmiş, insanların yükünü qatara yükləməsinə əngəl olmuş və qatarların planlanandan daha erkən ayrılmasına səbəb olmuşdur. Nəticədə iki qadın və bir kişi qatara minə bilməmiş və 12 yaşlı oğlan qatardan yıxılaraq başını əzmişdir. Azərbaycan Nazirlər Şurasının rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərən bu idarənin rəhbəri N. Allahverdiyev bu və bundan başqa problemləri sayaraq 13 yanvar 1949-cu ildə bildirirdi ki, bu cür ehtiyaclar 69 ailənin Ermənistana geri dönməsinə səbəb olmuşdur. O, həmçinin Səfərəliyev küçəsində bəzi ölümlə nəticələnən hadisələrin olduğunu da qeyd edirdi. Lembeli kəndinin sakini Əli Seyidov Mir Cəfər Bağırova ünvanlanan şikayətində köçürülmənin könüllü əsaslarla olmasının nəzərdə tutulmasına baxmayaraq, bütün kəndin köçməyə məcbur edildiyini bildirirdi. Bu kənddə kəndlilərin könüllü köçürülməsini təmin etmək üçün keçirilən birinci görüşdən sonra heç kim kəndi tərk etmək istəməmiş və bundan sonra Ermənistan daxili işlər nazirinin təzyiqi nəticəsində ikinci görüş də keçirilmişdir. Əli Seyidov Bağırova göndərdiyi məktubunda davam edirdi:

Biz alçaldılmağa və zorbalığa məruz qalırıq. Biz köçürülmə əmrini bilmirik və biz istərdik bilək ki, köçürülmə könüllüdür yoxsa məcburi ? Həmçinin biz bilmirik ki, bizim əmlakımızın taleyi necə olacaqdır?...Beləliklə, biz sizə müraciət edirik, Yoldaş Bağırov, nəzərə alın ki, biz öz ana vətənimizdə yüzillərdir yaşamaqdayıq.

Bəzi azərbaycanlı kəndləri yeni həll yolları axtarmaqda idilər. Məsələn Meğri rayonunun azərbaycanlı kəndi olan Nüvədi kəndinin Qırmızı Sərhəd kolxozunun sakinləri Stalinə məktub göndərərək kəndlərinin 1920-ci ilə qədər Zəngilan rayonunun tərkibində olduğunu, indi də kəndin Azərbaycan yurisdiksiyasına verilməsini istədilər. Beləliklə, onlar deportasiyadan yan keçəcəklərini düşünürdülər. Məktubda deyilirdi:

Bu ilin aprelində bizə məlumat verdilər ki, kənd əhalisi ilə birlikdə Azərbaycan SSR-ə köçürülməliyik və Emənistan azərbaycanlıları Azərbaycanda yaşamalıdırlar. Bizim Nüvədi kəndi hər iki respublikanın sərhədində yerləşir. 1920-ci ilə qədər Azərbaycan SSR Zəngilan rayonuna məxsus idi, sonra isə Ermənistan SSR Meğri rayonunun tərkibinə keçirildi. Dəmiryol xəttinin çəkilməsi iki respublikanı birləşdirdi. Bütün bunlardan çıxış edərək, artıq dərəcədə xahiş edirik ki, bizi köçürməkdənsə, əvvəllər olduğu kimi Nüvədi kəndinin Azərbaycan SSR Zəngilan rayonunun tərkibinə keçirəsiniz.

Öz növbələrində Azərbaycan hakim dairələrinin də yeni gələnləri qəbul etməyə hazır olmadıqları üçün onların çoxu anbar və bu kimi yerlərdə yerləşdirildilər. Onlar qidalanma və yaşam üçün lazımı şeylərlə təmin edilməmişdilər. Hətta uşaqlar üçün məktəb ehtiyacları belə çox zəif təşkil edilmişdi. Yerli dövlət dairələri yeni gələnlərə qarşı müsbət davranmırdı. Erməni tərəfi də Azərbaycanı köçürülmə planının altını oymaqda ittiham edirdi. Yeni gələnlərdən bir qismi Qarabağın dağlıq hissəsinə yönəlmişdi və buranın yerli hakimiyyət orqanı mərkəzi yeni gələnləri buraya yönəltməkdə ittiham etdi. Azərbaycanda yaşayan ermənilər də vəziyyətlərindən şikayətçi idilər. Məsələn, Şaumyan rayonunda yaşayan ermənilər Moskva və Bakıya məktublar göndərərək yeni gələn azərbaycanlılardan şikayət edirdilər. Xüsusən Martuni rayonunda yaşayan ermənilər azərbaycanlıların oraya gəlməsinə qarşı güclü şəkildə qarşı çıxırdılar. Öz növbələrində azərbaycanlı köçkünlər də yerli ermənilərin onlara qarşı münasibətlərindən Bağırova şikayət edir, onların bəzilərinin kriminal dairələrlə, Daşnaksutyun da daxil olmaqla, millətçi qruplarla əlaqələrinin olduğunu bildirirdilər:

Burada bir qrup erməni bizə qarşı təqib təşkil etmişdir, biz sülh içində yaşaya bilmirik, onlar burjua qırıntılarıdırlar, millətçidirlər və bizə qarşı donos yazırlar. Bunlar kolxozun əmlakını mənimsəməyə görə [Kommunist] partiyadan qovulan, 5 illik həbs edilən Uzunyan Arutun və [Kommunist] partiyadan qovulan, 5 illik həbs edilən Qriqoryan Usikdir. [Həmçinin] Atası Daşnak olan, lakin bu məlumatı gizlədərək partiyaya girən Z. Şahnəzəryandır.

Köçürülmə üçün lazimi texniki vəsaitlərin ayrılmaması rəsmi şəxslərin hesabatlarında da əks etdirilmişdir:

"Azərittifaq 1949-cu ildə köçürülmə tədbirləri üçün bircə kubmetr də taxta-şalban ayırmamış, bu tədbirlər üçün 1948-ci ildə ayrılan taxta-şalban isə başqa məqsədlərdən ötrü sərf edilmişdir

Həmçinin Azərbaycana köçürüldükdən sonra bəzi azərbaycanlılar oradakı erməni bürokratlarla da problemlər yaşayırdılar. Məsələn, Şəmkir rayonuna köçürülənlər bu barədə Bağırova yazırdılar:

Şamxor katibinin müavini Xocayan iclasda bildirdi ki, onda Ermənistandan gələnlər əleyhinə əlində 150-200 şikayət vardır. Yoldaş Bağırov, biz öz ana vətənimiz üçün qanımızı axıtmışıq. Əgər buradan sürgün ediləcəkdiksə, onda bizi niyə Ermənistandan köçürdülər? Əgər siz bizi buradan göndərmək barədə qərar vermisinizsə, xahiş edirik Yoldaş Arutunovla bizim Ermənistandakı öz təsərrüfatlarımıza qayıtmamız barədə razılığa gələsiniz.

Şikayətlərin və problemin artması Azərbaycan Köçürmə İdarəsini DQMV ilə birgə komissiya yaratmağa və məsələləri müzakirə etməyə sövq etdi. 1948-ci ildə Martuniyə gələn 570 azərbaycanlı var idi. Buradakı uşaqların hamısı məktəblə təmin edilməmişdi və Güneyçertare kəndində bir Azərbaycan dili müəllimi heç bir keçərli səbəb göstərilmədən rayon təhsil idarəsinin müdiri Ulubabayan tərəfindən işdən qovulmuş və Azərbaycan dilinin tədris edilməsi azərbaycanca çətinliklə danışa bilən məkjtəbin direktoruna həvalə edilmişdi. Bir digər azərbaycanda müəllimi Müseyib Məmmədov da işdən çıxarılmışdı. Həmçinin məktəbin kitabxanasında azərbaycanca qəzet, jurnal və digər ədəbiyyat nümunələri demək olar ki, yox idi. Kəndə yerləşdirilən 58 kolxozçu işlə təmin edilməmiş, onların yerləşdirildiyi yerlərin çoxu da təmir tələb edən yerlər idi. Bu məsələləri müzakirə edən komissiya bölgənin rəhbəri Əmirxanyanı və Baxşıyanı bunlara görə qınadı. Yenə Martuninin Kiş kəndində məskunlaşan azərbaycanlılar yerli hakimiyyət nümayəndələrinin qanunla müəyyən edilmiş haqlarını və digər şeyləri onlara verməməkdə ittiham edirdi. Beləliklə, nə Ermənistandakı , nə də DQMV-dəki ermənilər azərbaycanlıların onların bölgəsində qalmasını istəməyirdi. Çox maraqlıdır ki, Ermənistamn hakim dairələri oradan deportasiya etdikləri azərbaycanlıların Naxçıvana da getmələrini istəmirdilər. Naxçıvana dair torpaq iddiaları olan ermənilər bununla oradakı etnik nisbəti öz əleyhlərinə dəyişməkdən çəkinirdilər. Məsələn, Azərbaycan hakimiyyəti Vedi rayonundan olan azərbaycanlıları Naxçıvana yerləşdirmək istəsə də, Ermənistan nazirlər şurası guya Naxçıvanda iş imkanlarının məhdud olmasını göstərərək buna qarşı çıxmışdı. Cavab olaraq da, bu köçürülmə üçün zəmin yaratmaq istəyən Azərbaycan Naxçıvanda pambıqçılığın inkişafına dair qərar qəbul etmiş, bununla əsaslandıraraq Ermənistanın Noraşen rayonundan 500 təsərrüfatı Naxçıvana köçürmüşdür. Sovet dövrü üçün xarakterik olmayan etirazlardan biri də Arpaçay və Araz çayları boyunca yaşamaqda olan azərbaycanlı əhalinin bir qrupu tərəfindən irəli sürülmüşdü. Onlar öz çıxışlarında köçürülməkdənsə, İran və ya Türkiyəyə getməyin daha yaxşı olduğunu bildirmiş, içlərindən bir neçəsi isə vaxtında çıxıb getməməklə səhv etdiklərini demişdi. Köçürülməyə qarşı etirazlar yalnız sadə əhali içərisində edilmirdi. Bəzən belə etirazlar Sovet sistemində yüksək vəzifə hesab edilə biləcək mövqeləri tutan və ya tutmuş olan şəxslər tərəfindən də dilə gətirilirdi. Məsələn, Mirzə Bəşirov, Qəşəm Şahbazov, İbiş Abbasov, Yaqub Qəribov, Rəhim Allahverdiyev, Yusif Abbasov, T. Musayev kütləvi köçürülməyə qarşı olduqları üçün Ermənistan K(b)P MK bürosunun xüsusi göstərişi əsasında tutduqları vəzifələrdən azad edilmişdilər. Bundan sonra onlardan bəzisi Azərbaycana köçmüş, burada işləməyə başlamışdırlar. Belə şəxslərdən biri də Qarabağlar rayon partiya komitəsinin birinci katibi işləmiş Cəfər Vəlibəyov da köçürülmə siyasətini ciddi tənqid etdiyinə görə respublikanın hakimiyyət orqanları tərəfindən ciddi təqiblərə məruz qalmışdır.

Ən böyük problemlərdən biri isə iqlim fərqi idi. Deportasiya prosesi zamanı köçürülənlərə lazimi vəsaitin təmin edilməməsi, iqlim fərqləri və səhiyyə şəraitinin düzgün təşkil edilməməsi nəticəsində xeyli sayda insan vəfat etmişdi. Onların hər üç nəfərindən biri yeni şəraitə, isti, quru iqlimə, məişət təminatsızlığına uyğunlaşa bilməyib, aclıq və xəstəlikdən həlak oldu. G. Məmmədov və S. Əsədovun bildirdiyinə görə, köçürülməyə məruz qalanlar arasında xeyli sayda insan tələfatı olmuşdur.

Azərbaycan türklərinin məcburi köçürülməsi ilə bağlı məsələlərdən biri də deportasiyaya məruz qalmış əhaliyə verilməli olan ictimai və fərdi təsərrüfatlara məxsus mal-qaranın sayı ilə bağlı məsələdir. Köçürülən əhali Azərbaycan SSR-yə özləri ilə ictimai təsərrüfatlardan 4502 baş qaramal, 12.720 baş davar, 206 baş at, 66 baş donuz, şəxsi təsərrüfatlardan isə 2607 baş qaramal, 4168 baş davar, 64 baş at gətirmişlər. N. Allahverdiyevin Ermənistanda olarkən hazırladığı arayışda isə bildirilir ki, köçürülmə zamanı 1000 nəfərdən yuxarı azərbaycanlı ailəsi ictimai əmlakına toxunmadan Ermənistan ərazisini tərk etmişlər.

Köçürülənlərin sayı

Bu proses zamanı nə qədər azərbaycanlının Ermənistandan gələrək Azərbaycanda məskunlaşması barədə müxtəlif fikirlər səsləndirilir. Məsələnin qarışıq olmasının səbəbi rəsmi köçürülənlərlə yanaşı, özbaşına olaraq Ermənistandan köçərək Azərbaycana gələnlərin dəqiq sayını müəyyənləşdirmənin çətinliyidir. Eyni zamanda rəsmi hesablamalar zamanı yalnız Kür-Araz bölgəsinə yerləşdirilən azərbaycanlılar bu proses çərçivəsində köçürülən hesab edilmiş və qeydə alınmışdır, halbuki Kür-Araz ovalığına yerləşənlərlə birlikdə, xeyli sayda insan Ermənistandan rəsm şəkildə köçürülmü, lakin Kür-Araz ovalığında deyil, başqa yerlərdə məskunlaşmışdır. Erməni mənbəsində Kür-Araz ovalığına köçürülənlərin sayı 58.5 min nəfər göstərilir. Ortadakı problemlərdən biri də Sovet rəsmi dairələrinin təsərrüfat başına hesablama apararkən hər təsərrüfatda 5 nəfərin olduğunu hesablamaları bizim nümunəmizdə doğru olmur. Çünki Ermənistan Azərbaycanda ailə başına düşən insan sayına görə azərbaycanlılar erməniləri xeyli üstələyirdilər. Bu tarixçi, demoqraf V. İ. Kozlov tərəfindən də təstiqlənir. Onun bildirdiyinə görə, Ermənistan SSR-də kənd yerlərində yaşayan ermənilər arasında uşaq doğumu göstəricisi xeyli aşağı idi və azərbaycanlılar arasında bu göstərici erməniləri xeyli qabaqlayırdı. Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Köçürmə İdarəsinin son-1956-cı il məlumatında Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-ə köçürülən azərbaycanlı əhalinin sayı 58.847 nəfər (13.230 təssərrüfat) göstərilir, lakin Kzlovun araşdırmasından yola çıxan və Ermənistandakı azərbaycanlı təsərrüfatlarını və ya ailələrini təşkil edən insan sayını 7–8-dən götürən tarixçi Əsəd Qurbanlı köçürülənlərin təxmini sayı olaraq 100 min rəqəmini göstərməkdədir. Qurbanlı bu iddiasını həmçinin Ermənistandakı azərbaycanlıların təbii artım tempi ilə də əlaqələndirərək əsaslandırır:

Ermənistan SSR-də müxtəlif illərdə azərbaycanlı əhalinin say dinamikasının və əhalinin orta illik artımının tədqiqi də bu rəqəmin düzgünlüyünü təsdiq edir. Qeyd etdik ki, köçürmə ərəfəsində Ermənistanda türk əhalinin sayı 170 mindən artıq olmuşdur. Rəsmi məlumata əsasən Ermənistandan 100 min nəfərdən artıq əhali köçürülübsə, köçürmədən sonra Ermənistanda 70 mindən artıq əhali qalmışdır. 1959-cu ildə Ermənistan SSR-də bütün əhalinin siyahıya alınmasının nəticələrinə görə azərbaycanlıların sayı 107.7 min nəfər təşkil etmişdir.Orta illik artım müxtəlif illərdə orta hesabla 3.0 mindən artıq olmuşdur. Deportasiyadan sonrakı illərdə orta illik artım 2.1, mütləq azalma isə 1.16 olmuşdur. 1949-1959-cu illər arasında azərbaycanlı əhalinin orta illik artımı 2.1 olmuşsa, deməli, 10 il ərzində azərbaycanlı əhalinin artımı 20 mindən artıq olmuşdur. Bütün bu təhlildən sonra belə qənaətə gəlmək olar ki, Azərbaycan SSR-ə köçürülən əhali 100 mindən artıq, geriyə qayıdan əhali isə təxminən 10-12 min arasında olmuşdur.

Bəxtiyar Nəcəfov deportasiya edilənlərin sayı ilə bağlı bunları bildirir:

Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin məlumatına görə (Respublika Nazirlər Sovetinə ünvanlanmış 14 oktyabr 1954-cü il tarixli məktub) 1948-1953-cü illərdə Ermənistandan Kür-Araz ovalığına 11914 təsərrüfat (53000 nəfər) köçürülmüşdür. Lakin bu göstəricilərə, deportasiya mexanizminin hələ işləməkdə davam etdiyi 1954-1956-cı illər daxil deyildir. Bundan əlavə, Ermənistandan özbaşına, köçmə bileti olmadan Kür-Araz ovalığına, oradan isə dözülməz iqlim şəraiti səbəbindən dağlıq və dağətəyi rayonlarına köçmüş kolxozçuların bu sənəddə nəzərə alınıb-alınmadığı da məlum deyildir

Nəticə

Azərbaycanlıların 1948–1953-cü illərdəki deportasiyası layihəsi iki şeylə əsaslandırılırdı: 1) Kür-Araz bölgəsində inkişaf etməkdə olan pambıqçılığın işçi qüvvəsi tələb etməsi və 2) xaricdən Ermənistana ermənilərin köçürülməsi, halbuki köçürülən azərbaycanlıların əksəriyyəti kənd bölgələrində yaşadığı zaman, xaricdən gəlnə ermənilərin də əksəriyyəti şəhərlərdə yerləşdirilmişdi. Tarixçi Fərid Şəfiyev Sovet hökumətinin belə bir qərar verməsini bu göstərilən səbəblərlə yox, strateji əsaslarla əlaqələndirir. Ona görə, Sovet və erməni hakim dairələri azərbaycanlıları onlar üçün həssas olan bölgələrdən köçürmək istəmişdirlər. Bunu isə azərbaycanlıların Türkiyəni dəstəkləməsi iddiası ilə əlaqələndirmişdirlər. Beləliklə, Şəfiyev dövlət tərəfindən təşkil edilən bu deportasiyanı XX əsrin I yarısında azərbaycanlılarla ermənilər arasında baş vermiş etnik gərginliyin və SSRİ-Türkiyə münasibətlərindəki gərginlikdən yola çıxaraq geostrateji vəziyyət kontekstində qavranılmasını təklif edir. Stalinin ölümündən sonra köçürülmə prosesinin durdurulmasına baxmayaraq, bu layihə erməni hakim dairələrində Sovetlərin onlarn xeyrinə bəzi administrativ dəyişikliklərə gedə biləcəyinə ümid yaratmışdı. Türkiyədən torpaq qoparmağın qeyri-mümkünlüyü fonunda İrəvandakılar Azərbaycandan torpaq qopara biləcəklərinə ümid edirdilər. Bundan sonrakı dövrlərdə də qapalı və üstü örtülü şəkildə gedən bu gərginlik Mixail Qorbaçovun hakimiyyəti dövründə, yəni 1988–1990-cı illərdə açıq qarşıdurmaya çevrildi.

Stalinin ölümündən sonra köçürülənlərin geriyə qayıdışı güclənir. Ermənistan rəhbərlərinin Azərbaycan hökumətinə etirazları ilə bağlı Azərbaycan SSR Kənd Təsərrüfatı Nazirinin müavini Möhsün Poladov başda olmaqla nümayəndə heyəti Ermənistanda olmuş və bu barədə arayış hazırlamışdır. Arayışdan məlum olur ki, 1954-cü ilin aprel ayına qədər 1155 təsərrüfat (6930 nəfər) geriyə, əvvəlki yaşayış yerlərinə qayıtmışdır. Lakin bu yenə də Ermənistandakı ümumi azərbaycanlı sayında kəskin azalmanın qarşısını ala bilmir. 1959-cu ildə aparılmış siyahıyaalınmya görə, orada cəmi 107 min azərbaycanlı yaşamaqda idi.

Bu deportasiyanın da təsri ilə sonrakı dövrlərdə Ermənistandakı azərbaycanlıların demoqrafik göstəricilərində dəyişikliklər meydana çıxdı. 1970-ci illərdə Ermənistanda şəhərlərdə yaşayan azərbaycanlıların artım tempi kəndlərdə yaşayanların artım tempini keçdi. Buna Sovet dövrünün əvvəlki mərhələlərində hələ rast gəlinməmişdi, lakin ümumilikdə şəhərdə yaşayan azərbaycanlıların sayı çox az idi və yalnız ümumi azərbaycan əhalisinin 1979-cu il siyahıyaalınmasına görə yalnız 15,5%-i təşkil edirdi. Həmçinin İrəvan şəhərində də azərbaycanlıların ümumi göstəriciləri aşağı enməkdə idi. Uzun müddət şəhərdə əhalinin əksəriyyətini təşkil edən azərbaycanlıların sayı 1979-cu ildə 0,7% ikən, 1989-cu ildə 0,1%-a enmişdi. Bunun səbəblərinə İrəvan şəhərinə trafdan xeyli sayda erməninin köçməsi ilə birlikdə, xaricdən gələn ermənilərin sayı da önəmli rol oynamışdı. Azərbaycanlı əhali tərkibində şəhər əhalisi sayı artsa da, ümumi əhali sayı azalmaqda idi. 1979-cu ildə Ermənistanda ümumi əhalinin 5.3 faizini təşkil edən 160.841 nəfər azərbaycanlı yaşayırdısa, bu göstərici 1989-cu ildə 84.860-a və ya 2,6 %-a endi. Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyasının son mərhələsi olan 1988–1989-cu illər deortasiyası ilə də, Ermənistanda azərbaycanlıların yaşamasına son qoyuldu. İstisna olaraq mövcudiyyətini qorumağı bacaran Nüvədi kəndi 1991-ci ilin avqust ayında boşaldıldı. Yazdığı məqaləsində bundan bəhs edən tarixçilər Barbara A. Anderson və Brian D. Silver tez-tez bu proseslər zamanı 200 min insanın Ermənistandan qovulduğunun yazıldığını bildirirlər. Onlar 1979-cu ildə ölkədə 160 mindən çox azərbaycanlının yaşadığını, azərbaycanlıların o dönəmdə artım tempinin 23.6 faiz olduğunu bildirərək təxmin edirlər ki, həqiqətən də 1988-ci ilə gəlindiyində ölkədəki bütün azərbaycanlıların sayının 200 minə yaxın bir rəqəm olması mümkündür. Sadəcə 1989-cu ildə hələ də Ermənistanda təxminən 85 min azərbaycanlının yaşadığını xatirladan Barbara A. Anderson və Brian D. Silver iddia edildiyi kimi bütün azərbaycanlıların təkcə 1988-ci il ərzində qovulmadığını bildirirlər. Onların təxmininə görə, bu proses 1989-cu ilin yanvar ayının 12-dən sonra tamamlanmışdır.

Mirası

SSRİ Ali Soveti 1989-cu ilin noyabrında "Məcburi köşürülməyə məruz qalmış xalqlara qarşı repressiya aktlarının qeyri qanuniliyi və cinayətkarlığının etiraf olunması və onların hüquqlarının təmin edilməsi haqqında" bəyannamə qəbul etmişdir, lakin bu sənəddə azərbaycanlıların deportasiyası ilə bağlı məsələyə heç toxunulmamışdır. Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev tərəfindən 18 dekabr 1997-ci ildə "1948–1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında" fərman imzalanmışdır. Bu tarixi sənəd azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyasının hərtərəfli tədqiq edilməsini, Azərbaycan xalqına qarşı dövlət səviyyəsində həyata keçirilmiş bu tarixi cinayətə hüquqi-siyasi qiymət verilməsini və onun beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması məqsədilə dövlət komissiyasının yekununda Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı kimi yayımlandı. Fərmanda deyilirdi:

...SSRİ Nazirlər Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 nömrəli və 1948-ci il 10 mart tarixli 754 nömrəli qərarları Azərbaycan xalqına qarşı növbəti tarixi cinayət aktı olmuşdur. Bu qərarlar əsasında 1948—1953-cü illərdə yüz əlli mindən çox azərbaycanlı Ermənistan SSR ərazisindəki dədə-baba yurdlarından kütləvi surətdə və zorakılıqla sürgün olunmuşdur. Adi hüquq normalarına zidd olan bu qərarların icrası zamanı avtoritar-totalitar rejimin mövcud repressiya qaydaları geniş tətbiq edilmiş, minlərlə insan, o cümlədən qocalar və körpələr ağır köçürülmə şəraitinə, kəskin iqlim dəyişikliyinə, fiziki sarsıntılara və mənəvi genosidə dözməyərək həlak olmuşlar. Bu işdə erməni şovinist dairələrinin və SSRİ rəhbərliyinin cinayətkar siyasəti ilə yanaşı, o dövrki Azərbaycan rəhbərliyinin öz xalqının taleyinə zidd mövqeyi, soydaşlarımıza qarşı törədilən cinayətlərin təşkilində və həyata keçirilməsində iştirakı da az rol oynamamışdır...

Bundan sonra İkinci Qarabağ müharibəsi bitməsindən sonra yenidən Ermənistanla gərginliyin yaranması fonunda Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Azərbaycanlıların uzun müddət yaşadığı torpaqlardan ötən əsr boyunca qovulduqlarını xatırladaraq, oraya geri dönüşdən bəhs etmişdir.

Həmçinin bax

• Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası (1988-1989)
• Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası
• Ermənistan azərbaycanlıları

Ədəbiyyat

• Arseny Saparov. The Alteration of Place Names and Construction of National Identidy in Soviet Armenia. Cahiers du monde russe Russie Empire russe Union soviétique États indépendants. 2003.
• Kamuran Gürün. Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953). Ankara: Türk Tarih Kurumu. 1991. 326. ISBN 9789751603418.
• Nuri Karakaş. Türk-Amerikan Siyasi İlişkileri. Atatürk Araştırma Merkezi. 2013. ISBN 978-975-16-2601-1.
• Farid Shafiyev. The Forced Resettlement of Azerbaijanis from Armenia, 1948-1953. Journal of Muslim Minority Affairs: Routledge. 2019. ISBN 1360-2004.
• Əsəd Qurbanlı. Azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dən deportasiyası tarixindən: 1947-1953-cü illər. Bakı: Turxan NPB. 2018. 168.
• Ataxan Paşayev. Köçürülmə. Bakı: Gənclik. 1995. 40.
• Həbib Rəhimoğlu. Silinməz adlar, sağalmaz yaralar. Bakı: Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı. 1997. 260.
• T. Musayev. XX əsrdə xalqımızın başına gətirilmiş müsibətlər. Bakı: Ağrıdağ. 1999. 319.
• Q. İsaakyan. Ermənistan SSR (qısa tarixi oçerk). Bakı: Azərnəşr. 1960. 146.
• Eldar İsmayıl. Azərbaycan türklərinin 1988-ci il soyqırımı. Bakı: Bayatı. 2016. 112.
• Arzumanlı Vaqif və Mustafa Nazim. Tarixin qara səhifələri: Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq. Bakı: Qartal. 1998. 280.
• Lətifə Həsənova. Azərbaycan əhalisi XX yüzilliyin ikinci yarısında: (sovet siyahıya almaları əsasında). Bakı: BDU. 2005.
• Bəxtiyar Nəcəfov. Deportasiya. Bakı: Çaşıoğlu. 1998. 214.
• В.И. Козлов. Национальности СССР, этнодемографический обзор. Москва: Финансы и статистика. 1982. 303.
• Т.Ю. Красовицкая. НЕП и руководство развитием национальных культур. Москва: Вопросы Истории / №9. 1988.
• В.М. Алпатов. К истории советского языкознания: Марр и Сталин. Москва: Вопросы Истории / №1. 1989.
• Н.Ф. Бугай. К вопросу о депортации народов СССР в 30- 40 годах. Москва: История СССР / №6. 1989. 135.
• Lətifə Həsənova. 1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların köçürülməsinin sovet deportasiya tarixində yeri. Bakı: ADPU = Konfrans materialları. 1998.
• Cəmil Həsənli. SSRİ-Türkiyə: soyuq müharibənin sınaq meydanı. Bakı: Adiloğlu. 2005. 544.
• Нагорный Карабах. Ереван: АН Арм.ССР. 1988. 95.
• Edmund Herzig və Marina Kurkchiyan. The Armenians: Past and Present in the Making of National Identity. Oxon: Taylor & Francis. 2005. ISBN 0700706399.
• Simon Payaslian. The History of Armenia: From the Origins to the Present. New York,: Palgrave Macmillan. 2008. ISBN 978-0-230-60858-0.
• George A. Bournoutian. The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following its Annexation to the Russian Emp~re: 1826-1832. Conference on "NATIONALISM AND SOCIAL CHANGE IN TRANSCAUCASIN'. Co-sponsored by Kennan Institute for Advanced Russian Studies, The Wilson Center· and American ssociation for the Advancement of Slavic Studies. 1980.
• George A. Bournoutian. "The Ethnic Composition and the Socio-Economic Condition of Eastern Armenia in the First Half of the Nineteenth Century" in Transcaucasia, Nationalism and Social Change: Essays in the History of Armenia, Azerbaijan and Georgia edited by Ronald Grigor Suny. Michigan: The University of Michigan Press. Ronald Grigor Suny. 1996. 543.
• Barbara A. Anderson və Brian D. Silver. "Population Redistribution and the Ethnic Balance in Transcaucasia" in Transcaucasia, Nationalism and Social Change: Essays in the History of Armenia, Azerbaijan and Georgia edited by Ronald Grigor Suny. Michigan: The University of Michigan Press. Ronald Grigor Suny. 1996. 543.
• Наталия Георгиевна Волкова. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. Moskva: Кавказский этнографический сборник - Наука. В. К. Гарданов. 3–54.
• George Bournoutian. Armenia and Imperial Decline: The Yerevan Province, 1900-1914. Routledge. 2018.
• Erich Kettenhofen; George A. Bournoutian; Robert H. Hewsen. 1998. Encyclopædia Iranica. 542–551.
• Audrey L. Altstadt. The Azerbaijani Turks: Power and Identidy under Russian Rule. Stanford? California: Hoover Institution Press. 1992. 331.
• Stuart J. Kaufman. Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War. Cornell University Press. 2001. ISBN 0-8014-8736-6.
• Thomas De Waal. BLACK GARDEN: Armenia and Azerbaijan through Peace and War (PDF). New York: New York University Press. 2003. 349.
• Donald Bloxham. The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, and the Destruction. Oxford: Oxford University Press. 2005.
• Й. Баберовски. Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе. Moskva: Российская политическая энциклопедия. Tərc. В. Т. Алтухова. 2010.
• Г. Галоян. Борьба за Советскую власть в Армении. Moskva: Гос. изд-во полит. литературы. 1957.
• Claude Mutafian. Karabakh in the twentieth century. Caucasian Cnot. 1994. ISBN 1856492877.
• Richard Hovannisian. The Republic of Armenia, 1919-1920. II. University of California Press. 1982. ISBN 0520041860.
• Richard Hovannisian. The Republic of Armenia, 1918-1919: From Versailles to London, 1919-1920. I. University of California Press. 1971. 592.
• Charlotte Hille. State Building and Conflict Resolution in the Caucasus. I. Brill. 2010.
• В.К. Гарданов. Кавказский этнографический сборник. IV. Москва: Наука. 1969. 254.
• Justin Mccarthy, (1997), The Ottoman Turks: An Introductory History to 1923. The Ottoman Turks: An Introductory History to 1923. Longman. 1997. ISBN 9780582256552.
• Н.А. Сулейманов və Т.С. Миралаев Бала Эфендиев (биографический очерк). — Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1975. — С. 22. Бала Эфендиев (биографический очерк). Bakı: Азербайджанское гос. изд-во. 1975.
• Б. Арутюнян. Армянский театр - История советского драматического театра: 1926-1932. III. Наука. А. Анастасьева. 616.
• L.A. Grenoble. Language Policy in the Soviet Union. Springer Science & Business Media. 2003. 237.
• Anita L. P. Burdett. Armenia Political and Ethnic Boundaries 1878–1948. Archive Editions. 1998.
• В. Ходжабекян və Б. Асатрян. Демографические аспекты урбанизации в Армянской ССР. İrəvan: Издательство АН Армянской ССР. 1990. 187.
• G.Məmmədov və S. Əsədov. Ermənistan azərbaycanlıları və onların acı taleyi. Bakı: 1992.
• Harun Yilmaz. The Soviet Union and the Construction of Azerbaijani National Identity in the 1930s. 46. Iranian Studies - Vol. 46, No. 4. 2013. 511–533.
• Vladislav Zubok. A Failed Empire: The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev. Chapel Hill: University of North Carolina Press. 2007.
• Khikar Barsegian. Istina dorozhe: K probleme Nagornogo Karabakha – Artsakha. Yerevan: Znaniye. 1989.
• Gamlet Mirzoyan. Sovetskiyi praviteli Armenii. Grigory Arutunov. Noyev kovcheg. 2009.